موضوع: سوره آل عمران

عنوان: تفسير سوره مبارکه ال عمران جلسه 16


اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
بسم الله الرحمن الرحيم
?هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبَابِ ?7?
درباره محكمات با اينكه جمع آورده شد مع‌ذلك يك وصف مفردي را بر او حمل كرد فرمود: ?هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ? نفرمود «هن امهات الكتاب» زيرا همه اينها به يك اصل برمي‌گردند كه آن توحيد است اصولاً همه تعاليم به توحيد برمي‌گردد توحيد يك شجره? طوبايي است كه اگر اين شجره? طوبي? را باز كنند به صورت فروع اخلاقي يا احكام فقهي ظهور مي‌كند و اگر اين شجره را به آن ريشه‌اش منتهي كنند يك اصل واحد را دربردارد از اين جهت تعبير به جمع نشد فرمود: ?هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ?.
?وَأُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ? درباره متشابهات اين‌چنين فرمود كساني كه در قلبشان انحراف هست و فتنه‌جو هستند به دنبال متشابهات مي‌روند معلوم مي‌شود يك ابزار مناسبي است براي كساني كه قلبشان منحرف است و طوري است كه شبهه‌برانگيز است و طوري است كه توده? مردم قبول مي‌كنند و مي‌تواند دستاويز قرار بگيرد اين خصوصيات را دارد تا كساني كه در قلبشان انحراف هست اين آيات متشابه را دستاويز قرار بدهند از اينجا معلوم مي‌شود كه تشابه يك امر لفظي نيست نظير عموم يا اطلاق يا اجمال نيست زيرا عمل كردن به عام بدون خاص، عمل كردن به مطلق بدون مقيّد، عمل كردن به ذي‌القرينه بدون قرينه گرچه خلاف است اما فتنه‌برانگيز نيست. مُجمل كه ظهوري ندارد اين دستاويز نيست اصلاً تا كسي بيايد يك آيه مجمل را دستاويز قرار بدهد. پس آيه اگر اصلاً ظهور نداشته باشد دستاويز نيست، اگر ظهورش در عام يا در مطلق باشد و اين شخص بدون تقييد يا تخصيص به اين عام يا مطلق عمل كرد گرچه خلاف كرد، معصيت كرد، راه باطل رفت اما فتنه‌برانگيزي را به همراه ندارد و همچنين درباره عمل به ذي‌القرينه بدون قرينه.
معلوم مي‌شود متشابه عبارت از آيه‌اي است كه در معناي خود ظهور دارد اولاً، آن معناي ظاهر شبيه حق است حق‌نماست و حق نيست ثانياً، و طوري است كه توده مردم هم مي‌پذيرند ثالثاً، يا اگر براي او تأويلي است آن تأويل در اذهان افراد ساده اثر مي‌گذارد رابعاً، كه دستاويزي باشد براي ?فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ?. قهراً بحث متشابه از بحث ظواهر الفاظ بيرون خواهد بود يعني كاري به عام و خاص، مطلق و مقيّد و امثال ذلك ندارد مي‌شود يك امر معنوي، اين دو مطلب.
مطلب سوم آن است كه فتنه‌ها گاهي از بيرون به دين حمله مي‌شود، گاهي از درون. اگر از بيرون حمله بشود مسئله كفر و شرك است كه ?قَاتِلُوهُمْ حَتَّي لاَتَكُونَ فِتْنَةٌ?، اگر از درون به دين حمله مي‌شود يا به روايات متشابه است، يا به آيات متشابه. روايات هم چون از آيات استفاده شد به دو گروه تقسيم مي‌شود اينكه در روايات آمده است اخبار ما محكماتي دارد، متشابهاتي دارد، متشابهات را به محكمات برگردانيد، ناسخي دارد، منسوخي دارد، عامي دارد، خاصي دارد و امثال ذلك براي آن است كه هم محتواي روايات از محتواي قرآني است، هم روش روايات روش قرآني است لذا ائمه(عليهم السلام) هم مضمون سخنانشان مضمون كلام خداست، هم طرز حرف زدن آنها طرز حرف زدن خدايي است كه ?لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ? و چيزي آنها از خود نمي‌گويند مگر اينكه به وحي الهي استناد كنند.
از اميرالمؤمنين(سلام الله عليه) رسيده است كه آيا از وحي چيزي نزد شما هست؟ طبق اين نقل فرمود: «والذي فلق الحبّة و بريء النصمه» چيزي از وحي نزد ما نيست مگر اينكه خداي سبحان فهم قرآن را به بنده‌اي اعطا كند اين اشاره به آن است كه آنچه اهل‌بيت(عليهم السلام) دارند از قرآن است منتها براي قرآن تنزيلي است و تأويلي، ظاهري است و باطني و امثال ذلك.
پس هر فتنه? داخلي كه برآشفته شد يا از روايات متشابه هست يا از آيات متشابه. فتنه‌هاي داخلي بخشي به عقايد برمي‌گردد، بخشي به احكام و قوانين برمي‌گردد آن بخشي كه به عقايد برمي‌گردد نظير فتنه تجسيمي كه مجسمه به راه انداختند به استناد آياتي نظير ?جَاءَ رَبُّكَ?، نظير ?الرَّحْمنُ عَلَي الْعَرْشِ اسْتَوَي?، نظير ?وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ? و امثال ذلك و يا فتنه‌اي است كه قائلين به تنزيه مثل معتزه به راه انداختند كه مي‌گويند خداي سبحان داراي صفات نيست ولي كار متّصف به صفات را مي‌كند يعني علم براي خدا نيست، قدرت نيست ولي كارش، كار عليم قدير است چون نتوانستند مسئله اتحاد و عينيت صفات با ذات را درك كنند و تبيين كنند آمدند صفات را انكار كردند گفتند علم و قدرت براي خدا نيست، اما كار خدا، كار عليماً قديراً هست، عالمانه و عادلانه كار مي‌كند.
در مقابل معتزله، اشاعره صفات را زائد بر ذات دانستند اينكه در خطبه‌هاي نوراني نهج‌البلاغه مخصوصاً خطبه‌هاي اول و امثال ذلك براي خداوند صفاتي ثابت مي‌كند بعد مي‌فرمايد كمال اخلاص نفي الصفات عنه يعني نفي صفات زائده براي اينكه در همين خطبه صفات فراواني براي ذات اقدس الهي ثابت مي‌كند برهاني هم كه در مسئله اقامه مي‌كند مي‌فرمايد كه «لِشَهَادَةِ كُلِ‏ّ صِفَةٍ أَنَّها غَيْرُ الْمَوْصُوفِ، وَ شَهَادَةِ كُلِ‏ّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ» خب صفتي كه زائد بر ذات است شهادت به غيريت مي‌دهد، موصوف هم شهادت به غيريت مي‌دهد، اما صفتي كه عين ذات است نه صفت شهادت به غيريت مي‌دهد، نه موصوف شهادت به غيريت مي‌دهد.
اشاعره كه آمدند براي خداي سبحان صفات زائده قائل شدند آنها هم به اين مسائل توجه كردند كه در آيات قرآن كريم صفات فراواني هست بدون اينكه اين صفات كثيره را به اصل واحد برگردانند يا آنها كه سطح نبوت را پايين آوردند تا دست خلافتِ خلفاي آن‌چنان به جانشيني پيامبر برسد آمدند ـ معاذ الله ـ در نزاهت انبيا ترديد كردند گفتند انبيا كاملاً انسان‌اند و ـ معاذ الله ـ معصيت هم دارند و توبه هم دارند و نظير ?وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى? و ساير متشابهاتي كه درباره كارهاي انبيا(عليهم السلام) است آنها كه جزء راسخين در علم‌اند مسئله تنزيه انبيا را تدوين كردند. اينها كه اصرار داشتند دامن انبيا را آلوده كنند براي اينكه آلوده‌ها بتوانند بعداً جاي آنها بنشينند اينها نتوانستند خلفاي بعدي را تبرئه كنند مقاماتي براي آنها ذكر كنند، عصمت، علم، معرفت و مانند آن ثابت كنند ناچار شدند شرايط منوب‌عنه را كم كردند از اوصاف منوب‌عنه كم كردند و كاستند تا دست نائبها به آن نيابت برسد اين كار را كردند. تا آنجا كه مقدورشان بود براي نائبها مقام جعل كردند كه به منوب‌عنه نزديك بشود و تا آنجا هم كه ميسورشان بود كمالات منوب‌عنه را كم كردند و انكار كردند كه دست نائبها به آنها برسد، ولي در اماميه كه نائبها را معصوم مي‌دانند هيچ يك از اين دو كار را نكردند اينها كه در نزاهت انبيا ترديد كرده‌اند زمينه فتنه‌اي را به راه انداختند.
در مسئله جبر و تفويض هم مشابه همين فتنه‌ها بود مخصوصاً مكتب جبر كه طرفداران سياسي فراواني هم داشت شايد يك وقتي به عرضتان رسيد آن طوري كه مرحوم حاج آقا رضا همداني(رضوان الله عليه) اين فقيه بزرگ در كتاب شريف طهارت نقل مي‌كند سلاطين مي‌ديدند مكتب جبر يك مكتب بسيار خوبي است براي توجيه تبهكاريهاي اينها، معتزله را كه يك مقداري آزادتر مي‌انديشيدند آنها را قلع و قمع كردند، اشاعره را كه جبري تفكّرشان بود آنها را پروراندند به سِمتهايي رساندند، مكتب جبر مي‌گويد ـ معاذ الله ـ همه اين كارها را خدا مي‌كند و ديگران ابزار كارند و دست اين زمامداران خودسر را براي فساد باز مي‌گذارد اين مكتب جبر لذا ريشه‌اش در سلسله امويان بود، بعد هم عباسيان دامن زدند. اين فتنه‌اي است كه عوام هم مي‌پذيرند وقتي قضا و قدر و سرنوشت و امثال ذلك را براي توده مردم تبيين نكنند آنها باورشان مي‌شود كه كار به دست ديگري است انسان هيچ اختياري ندارد و شبهه‌اي هم از اين راه.
تفويض به آن معنا كه انسان آزادِ صِرف است آن هم باز قابل توجيه عرفي است و زمينه را براي فتنه? ديگر آماده مي‌كند كه انسان را مستقل در كار مي‌پندارد اين‌گونه از مكتبهايي كه پيدا شده است فتنه‌هاي دروني بود و مستمسك اين فتنه‌ها هم آيات قرآني است، اين مطلب سوم.
چهارم آن است كه اگر از مسائل عقايد و اعتقادات بگذريم و مسائل حقوقي و احكام و قوانين عملي بپردازيم مي‌بينيم عده‌اي هم راههاي رياضت را، راههاي زهد را و امثال ذلك را به تعبير سيدناالاستاد(رضوان الله عليه) پيش گرفتند آنها هم با بعضي از آيات متشابه توانستند فتنه‌برانگيزي كنند آنها مي‌گويند اين دستورات اسلامي براي كمال انسان است يكي از راهها را قرآن بيان كرده است نه تنها راه را، چون قرآن مي‌فرمايد اينها راه كمال است، خب راههاي ديگري هم مي‌شود درست كرد لذا مسائل رياضتهاي غير از رياضتهاي اسلامي باب شده است در بين عده‌اي كه آنها با آن روشها خواستند به آن كمالشان برسند لذا راسخين در علم اين‌چنين فتوا دادند كه تهذيب نفس به غير طريق شرع مرضي نيست، روا نيست و حلال نيست و مانند آن. عده‌اي هم از همين گروه به اين فكر افتادند كه قوانين ديني و احكام ديني براي آن است كه انسان به كمال برسد وقتي به كمال رسيد ديگر نيازي به قوانين و احكام عملي ندارد اين هم يك فتنه از يك گروه خاص.
از آن طرف زمامداران اموي و عباسي و همين گروه كه وقتي آمدند به اين حلقات زمامدارها رسيدند ديگر اين تاريخ 2500 ساله شاهنشاهي را تشكيل دادند فرقي نكرده است يعني روزي كه اشكانيان و ساسانيان و سامانيان در اين ديار حكومت مي‌كردند با روزي كه امويان و عباسيان در اين بخش حكومت مي‌كردند يكي است با اينكه ساليان متمادي عباسيان در اينجا حكومت مي‌كردند اين عباسيان همان ساسانيان بودند در كسوت عباسيان اسلامي، همان سامانيان بودند در كسوت عباسيان اسلامي، همان اشكانيان بودند در كسوت عباسيان اسلامي لذا وقتي تارخي 2500 ساله را شما ورق مي‌زنيد چندين سال براي همينهاست به عنوان حكومت اسلامي اينها زندگي مي‌كردند و اما در معنا هيچ فرقي با قبليها نداشتند. اين گروه آمدند گفتند قوانين اسلامي براي اصلاح جامعه و كشورگشايي زمان خودش بود و الآن ديگر توان آن را ندارد كم‌كم آمدند داعيه جدايي دين از سياست و امثال ذلك را گذاشتند كنار، آن‌گاه نه به اين نحو كه بگويند دين از سياست جداست، ?لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ? بلكه مي‌گويند دين از سياست جداست، نه سياست از دين جدا يعني دين نبايد در شأن سياست دخالت كند سياست قهّارانه هر طوري كه خواست بر دين مي‌تازد اين يك انزواي يك طرفه است يعني تو در شأن من دخالت نكن ولي من اگر خواستم از تو مدد مي‌گيريم چه اينكه اين‌چنين بود اين مشايخ سوء خدا رحمت كند مرحوم جبل آملي(رضوان الله عليه) را آن رساله‌اي كه نوشتند به عنوان مشايخ سوء يعني علماي دربار از همين قبيل بود هر روز به نرخ روز فتوا مي‌دادند اينها كه مي‌گفتند دين از سياست جداست نه يعني سياست كاري با ما ندارد ما هم كاري با سياست نداريم بلكه جدايي يك طرفه بود مي‌گفتند ما در سياست دخالت نمي‌كنيم نه سياست در ما دخالت نكند سياست هر روز در اينها دخالت مي‌كرد به اينها وادار مي‌كرد اين‌چنين بفهميد، درموقع لزوم اين‌چنين فتوا بدهيد، در موقع لزوم اين‌چنين به سلاطين دعا بكنيد، در موقع لزوم اين‌چنين به سراي سلاطين بياييد و امثال ذلك اين جدايي يك طرفه بود نه دو طرف، اگر دو طرف بود اين قدر فساد بار نمي‌آمد و اين قدر دين تحريف نمي‌شد بعضي احكام را به عنوان اينكه به درد نمي‌خورد، بعضي از احكام را به عنوان اينكه اصلاً وقتش گذشته بود و امثال ذلك اين هم يك بخش و همه اين فتنه‌ها به استناد آيات قرآن كريم بود مي‌گفتند دين براي اصلاح آمده است به شهادت فلان آيه و چون براي اصلاح آمده است و فعلاً آن حُكم و آن قانون صدر اسلامي موردي ندارد بنابراين اين حكم رخت برمي‌بندد يك قانون ديگري بايد جاي او را بگيرد و امثال ذلك.
همه اين فتنه‌ها به استناد آيه يا روايت است. قرآن كريم مي‌فرمايد عده‌اي كه در دلهاي آنها زيغ است به دنبال فتنه حركت مي‌كنند چيزي فتنه‌برانگيز است كه شبهه‌ناك است، چيزي شبهه‌ناك است و شبهه‌برانداز است كه زودتر از آن حرف در اذهان افراد ساده رسوب كند اين خطر را قرآن پيش‌بيني كرد در مواردي كه قرآن خطر را پيش‌بيني مي‌كند تنها به عنوان موعظه اكتفا نمي‌كند، به يك نهي اكتفا نمي‌كند بلكه موارد گوناگوني اين مطلب را ذكر مي‌كند، خطرش را ذكر مي‌كند، خطرهاي سياسي و اجتماعي‌اش را بازگو مي‌كند نظير ارتباط با كفار، تولّي كفار، زير چتر كفار رفتن اينكه آيات فراواني دارد كه اگر كسي كافران را متولّي خود قرار داد و خود متولّي آنها بود كسي كه تولّي با آنها دارد، ولايت آنها را پذيرفته است از آنهاست اين طور سنگين سخن مي‌گويد يا مي‌فرمايد نسبت به اهل‌بيت(عليهم السلام) كمال ادب را رعايت كنيد احترام به آنها، مودّت آنها مزد رسالت است به اين عظمت ياد مي‌كند براي آن است كه احساس مي‌كند يعني خطر طوري است كه قابل حس است، خطر وقتي دور باشد نمي‌گويند احساس كرديم، وقتي نزديك باشد به مقام عمل برسد مي‌گويند احساس خطر كرديم اينكه درباره حضرت عيسي دارد ?فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَي مِنْهُمُ الْكُفْرَ? يعني روش آ‌نها به جايي رسيد كه كفر مفهومي يا كفر معقولي يا كفر موهومي يا كفر متخيّلي شده كفر محسوس، احساس خطر كردند يعني حالا نزديك است عمل بشود ?فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَي مِنْهُمُ الْكُفْرَ? نه يعني «علم» يعني ديد مقدّمات كفر فراهم شد، بوي كفر مي‌آيد خلاصه در اين‌گونه از موارد مي‌گويند من احساس خطر مي‌كنم يعني خطر آمده به لبه? حس رسيده در اين‌گونه از موارد قرآن كريم خيلي هشدار تند و تيزي دارد همين مسئله? پيروي تشابه اين‌چنين است كه خيلي قرآن تعبير تندي دارد ?فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ? اين‌چنين است اينها فتنه‌برانگيزند اينها مي‌خواهند ريشه قرآن را دربياورند چه اينكه درباره انحراف اهل‌بيت هم آن طور تعبيرات بلند دارد كه علاقه به اهل‌بيت، ارادت به اهل‌بيت، عمل به دستور اهل‌بيت پاداش رسالت رسول اكرم(صلّي الله عليه و آله و سلّم) است و مانند آن و آيات فراوان ديگري هم از اين قبيل. يا درباره اينكه زنان پيغمبر بالأخره در اينها آشوبگري درمي‌آيد در سوره? مباركه? احزاب و بخشهاي ديگر مكرّر در مكرّر با تعبيرات گوناگون مكرّر مي‌گويد مواظب باشيد، صدايتان بلند نباشد، در خانه‌هايتان بنشينيد، قرار بگيريد، خودتان را تبرّج نكنيد، عرضه نكنيد، ارائه ندهيد، ?وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَي? ?يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ? ?يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ? اين حرف بو مي‌دهد كه پشت سر زن به زنان پيغمبر فرمود در خانه‌هايتان بنشينيد، مبادا دستاويز قرار بگيريد، خب تا حال كه اين‌چنين نبود تا آن روز كه هيچ همسري از همسران حضرت اين‌چنين نبود كه آلت دست اين و آن قرار بگيرد كه. اما چون احساس خطر مي‌شود از اين جهت پشت سر هم دستور مي‌دهد ?لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَي? ?وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ? ?فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ? پشت سر هم دستور، اگر هم خواستيد با مردها حرف بزنيد من وراء حجاب حرف بزنيد به مردها هم دستور مي‌دهد ?وَإِذَا سَأَلْتُمُوهنَّ مَتَاعاً فَسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ? همه اينها براي اينكه مبادا جريان جنگ جمل پيش بيايد، وقتي احساس خطر شد پشت سر هم دستور مي‌دهد لذا حضرت امير(سلام الله عليه) در آن نامه براي عايشه مي‌نويسد تو مرا نصيحت مي‌كني كه دست برداريم آيا خدا به من امر كرد كه در خانه‌ام قرار بگيرم يا به تو و امثال تو فرمود: ?وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَي? تو مرا دستور مي‌دهي در خانه‌ام بنشينم خونريزي نشود، خب تو در خانه‌ات بنشين كه خونريزي نكني. اين‌گونه از موارد كه مكرّر پشت سر هم، پشت سر هم دستور مي‌رسد معلوم مي‌شود خطري در پيش است وگرنه اگر مسئله فقط همان بيان نهي بود با يك بار اكتفا مي‌شد يا با دو بار اكتفا مي‌شد.
خطر ربا اين‌چنين است از نظر مسائل اقتصادي. قرآن احساس مي‌كرد كه عده‌اي به دام مسائل اقتصادي باطل مي‌افتند لذا درباره ربا سنگ تمام گذاشته است تعبيرات تندي داشت كه بخشي از آن تعبيرات گذشت. هر چه كه بوي فساد و فتنه بدهد خواه در بحث اعتقاد، خواه در اقتصاد، خواه در مسائل سياسي و امثال ذلك قرآن كريم روي آن حساسيت به خرج مي‌دهد و امثال ذلك. اين مسئله پيروي تشابه هم از همين قبيل است.
پرسش:...
پاسخ: نه، مگر اينكه كسي جامعه? خالي از علم باشد وگرنه محكم «بما أنه محكم» حالا به خواست خدا خواهد آمد كه فتنه‌ها را خاموش مي‌كند.
پرسش:...
پاسخ: نه، اين تمسّك به متشابه نبود الآن بحث در متشابه نيست، بحث در اين است كه چرا خداي سبحان درباره متشابه اين تعبير تند و تيز را دارد يك وقت است نهي مي‌كند، خب بسيار خب نهي است يعني اين جزء معاصي كبيره است، اما اين فتنه است، مي‌خواهند ريشه قرآن را عوض كنند اين معلوم مي‌شود اين حرف بو دارد و آينده هم پيش خواهد آمد نظير آن جرياناتي كه ياد شده است نه اينكه آنها از باب متشابه باشد مسئله ربا جزء متشابهات نيست، مسئله لزوم مودّت اهل‌القربي? جزء متشابهات نيست اما كاري كه بالأخره فعلاً يا تركاً احساس خطر مي‌شود قرآن روي آن تأكيد فراوان دارد. اخذ به متشابه هم از همين قبيل است.
پرسش:...
پاسخ: نه، نمي‌توانند آن را آلت دست قرار بدهند. منافق كه به اصل قرآن و خدا معتقد نيست اما ابزار دست نيست هر چه مي‌خواهد با اين آيه? ?أَقِيمُوا الصَّلاَةَ? مبارزه كند نمي‌تواند، ولي مي‌تواند با آيه جبر و آيات ديگري آنها را ابزار دست قرار بدهد.
مطلب ششم يا هفتم آن است كه خب قرآن هم احساس خطر كرد و خيلي با تعبير حاد بيان كرد و هم راه‌حل را نشان داد فرمود ممكن است از عوامي مردم انسان سوء استفاده كند از اينكه آيه‌اي شبهه‌ناك است و حامل شبهه است زمينه? فتنه را فراهم كند، اما چه كار كند كه خودش به دام اين اشتباه نيفتد اولاً، و زمينه? فتنه را براي خود و ديگران فراهم نكند ثانياً.
در همه اين موارد تنها يك راه دارد كه انسان از خطر نجات پيدا كند و آن ياد مرگ است هيچ چيزي انسان را از گناه و از خطر و شبهه و فتنه بازنمي‌دارد مگر ياد مرگ. مسئله مرگ و قيامت و بازرسي واقع جريان را اين طور تبيين مي‌كند به انسان مي‌گويند كه به آتش دست نزن، با آتش بازي نكن و اگر با آتش بازي كردي اين آتش، آتشي است نسوز يعني خاكستر نمي‌كند كسي را، مرتباً فقط داغ مي‌كند آدم را اين‌چنين نيست كه حالا انسان يك بار بسوزد و خاكستر بشود راحت بشود اين درخت فتنه را اگر كسي آبياري كرد در جهنم همين درخت هم سبز است يك درخت نسوزي هم هست كه ?إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ? اين درخت فتنه، اين شجره? خبيثه يك شجره? نسوزي است يعني هرگز خاكستر نمي‌شود خود انسان مي‌شود يك آتش نسوز، مي‌شود يك هيزم نسوز يعني دائماً داغ است، دائماً مشتعل است و از بين نمي‌رود.
اگر واقع براي كسي حل شد كه دست به گناه زدن يعني دست به سم زدن و با آتش بازي كردن اين تا آنجا كه ممكن است به دنبال شبهه و فتنه نمي‌رود هر گناهي كه از هر كسي پيدا شده است براي آن است كه در آن لحظه از ياد مرگ غافل است لذا قرآن كريم مي‌فرمايد كه ?لاَ تَتَّبِعِ الْهَوَي فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ? به داود(سلام الله عليه) مي‌فرمايد كه ?فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلاَ تَتَّبِعِ الْهَوَي فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ? كه اينها همه به صورت شكل اول منطقي قابل تبيين است ?لاَ تَتَّبِعِ الْهَوَي فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ? ?إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ? چرا؟ ?بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ? آن آخرين علتي كه ذكر مي‌كند اين است كه اينها چون لحظه محاسبه يادشان رفته نمي‌دانند كه الآن دارند با آتش بازي مي‌كنند، نمي‌دانند دارند سم مي‌خورند مي‌گويند يك كارش مي‌كنيم چه كسي مي‌فهمد، چه كسي به چه كسي است، مگر مي‌شود انسان باورش باشد بعد بگويد الآن شلوغ است چه كسي به چه كسي است ما با آتش بازي مي‌كنيم، با سم بازي مي‌كنيم اين شدني نيست و غير از اين هم هيچ راهي براي تعليم و تربيت نيست راههاي بيروني يك درصد ضعيفي اثر دارد لذا ذات اقدس الهي مي‌فرمايد تنها چيزي كه انسان را به گناه مي‌كشاند فراموشي قيامت و روز حساب است ?إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ? چرا؟ ?بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ? تمام گرفتاري اين است.
راسخين در علم هم براي اينكه به دام عوام‌فريبي عوامها نيفتند، عوام‌فريبي ?فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ? نيفتند و گول عوامها را نخورند و اغوال و ادبار عوامها براي آنها انگيزه ايجاد نكند دست به دعا برمي‌دارند ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ رَحْمَةً? ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ? اين دو آيه‌اي كه بعد در پيش داريم دعاي راسخين در علم است چون راسخين در علم مي‌دانند كه منشأ سوء استفاده از شبهه و منشأ فتنه‌برانگيزي همان زيغ است عرض مي‌كنند ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ? ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ? خب مكرّر مرتب سخن از قيامت است، مكرّر مرتب سخن از روز حساب است، راسخ در علم كارش اين است لذا وقتي از ائمه(عليهم السلام) سؤال مي‌كردند راسخ در علم چه كسي است؟ مي‌فرمود: «من لا يختلف في علمه من برّت يمينه و صدق لسانه و عفو بطنه» و امثال ذلك اين راسخ در علم است نه راسخ در علم يعني علامه است، خيلي چيز مي‌داند، نه همين مقداري كه مي‌داند اين وسيله رزق او نيست اينها را ياد نگرفته كه براي مردم بگويد اينها را ياد گرفته كه عمل بكند اين مقداري كه ياد گرفته ولو چهار كلمه اين چهار كلمه را براي حرفه ياد نگرفته اين «رسخ في قلبه» «هذا العلم رسخ و رسم في قلبه» رسوخ كرده است همين چهار كلمه لذا شده بزرگوار، شده با انبيا محشور مي‌شود، شده با اوليا محشور مي‌شود راسخ در علم آن مصاديق كاملش ائمه(عليهم السلام) هستند، افضل الراسخين‌اند اما عالمي كه همين چهار مسئله را بلد شد اما اين چهار تا در جان او اثر كرد اين «رسخ علم الله في قلبه» اين كسي است كه «برّت يمينه صدقه لسانه عفو بطنه» هر مالي را نمي‌خورد، هر مالي هم نمي‌گيرد به دنبال هر مالي هم نمي‌رود، خب راحت است اينها مي‌دانند خطر شبهه‌ناك شدن و فتنه‌برانگيزي چيست فوراً پشت سر هم مي‌گويند خدايا ما به قيامت معتقديم، ما را از خطر قيامت نجات بده ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ? چقدر اين دعا بلند است، چقدر با ادب دعا مي‌كنند نمي‌گويند خدايا ما را رحم بكن، اصلاً سخن از رحم نيست، نمي‌گويند خدايا ما را به جهنم نبر، مي‌گويند خدايا تو قيامتي داري و تو خُلف وعده نمي‌كني اين كمال ادب است وقتي كه ائمه(عليهم السلام) دعا مي‌كنند در خيلي از موارد مي‌گويند «يا أرحم الراحمين» نمي‌گويند «ارحم بي»، «ارحم لي»، «ارحم بي»، «ارحم لي» نمي‌گويند مكرّر به من بده، به من بده مي‌گويد «يا أرحم الراحمين» همين كافي است، خب وقتي انسان «يا ارحم الراحمين» را مي‌خواند يعني به من رحم بكن، اما نمي‌گويد به من بده، اينها هم نمي‌گويند به من بده مي‌گويند تو قيامتي داري و خُلف وعده نمي‌كني ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ? ما به قيامتت معتقديم يعني آ‌نچه كه باعث سوء استفاده از اشتباهات است، به دنبال شبهه رفتن است، زمينه فتنه فراهم كردن است فراموشي قيامت است خدايا ما به قيامتت معتقديم ما را به اين ياد بدار.
اين مطالب شش يا هفت‌گانه توضيح مي‌دهد كه تشابه چيست، متشابه چيست، چه كسي به دنبال متشابه مي‌رود، چرا قرآن اين همه اصرار تند و تيز دارد كه مبادا به دنبال متشابه حركت كني، اعلان خطر قرآن براي چيست، راه علاج و حل از شبهه‌ناك شدن و فتنه‌برانگيختن چيست و امثال ذلك، خب.
مي‌رسيم به سراغ مطلب ديگري كه قرآن بر آن است و روايات آن را تأييد مي‌كنند كه قرآن كريم نه تنها فتنه‌برانگيز نيست بلكه هر گونه فتنه را هم او خاموش مي‌كند در روايات هم به ما دستور دادند كه اگر وقتي فتنه‌اي شد فوراً به قرآن پناه ببريد او يك كتاب بسيار خوبي است شما را از هر فتنه‌اي نجات مي‌دهد بي‌خود فتنه را سواري ندهيد «كن في الفتنة كالابن لبون لا ظهر له يركب و لا زرع له فيهلب» بعضيها ابزار دست‌اند مثل آن شترهاي ماده كه شير مي‌دهند مكرّر شير مي‌دهند، شير مي‌دهند، شير مي‌دهند با نمّامي و امثال ذلك اين فتنه را بزرگ مي‌كنند، بعضي به فتنه‌جوها سواري مي‌دهند فرمود در زمان فتنه نه مثل آن شتري باش كه سواري بدهي، نه مثل آن شتري باش كه شير مي‌دهي مثل ابن‌لبون نه مي‌شود سوارش شد، نه مي‌شود اين را دوشيد، خب. «كن في الفتنة كالابن لبون» كه «لا ظهر له يركب» به كسي سواري هم نمي‌دهد«و لا زرع له فيهلب» پستان دوشش هم ندارد كه او را بدوشند، خب چه كنيم كه در زمان فتنه اين‌چنين باشيم اين را در تعبيرات فراوان هست كه اگر وقتي فتنه‌اي شد تنها راه نجات قرآن كريم است اين در نوع جوامع روايي هست در صفحه اول اين تفسير شريف عياشي هم هست. در نوع جوامع روايي در فضل قرآن اين هست.
در صفحه اول جلد اول تفسير عياشي از امام صادق(سلام الله عليه) رسيده است كه او از آباء كرامش(عليهم السلام) نقل كردند كه آنها از رسول الله(صلّي الله عليه و آله و سلّم) نقل كردند كه فرمودند: «أيها الناس في زمان هُدنه و أنتم علي رحل السفر و السير بكم سريع فقد رأيتم الليل و النهار و الشمس و القمر يبليان كل جديد و يقربان كل بعيد و يأتيان بكل موعود فاعد الجهاز لبعد المفاز» اين مفاز، مفازه كه بيابان را مي‌گويند مفازه از باب اينكه «بر عكس نهند نام زنگير» وگرنه اينجا مخطر است، نه مفاز همان طوري كه اعما را مي‌گويند ابوبصير، همان طوري كه كُنيه حضرت عزرائيل(سلام الله عليه) كه پيام‌آور مرگ است كُنيه او ابويحيي? است اين هم همين است مفازه را كه مفازه مي‌گويند نه مفازه يعني بيابان، جاي خطر را مي‌گويند جاي فوز وگرنه مفازه به معناي بيابان نيست و اين نامگذاري هم براساس علاقه تضاد و امثال ذلك است مفازه يعني بيابان پرخطر فرمود جهاز را و وسايل تجهيز را آماده كنيد براي اينكه اين بيابان پرخطر طولاني است «لبعد المفاز» مفاوز هم همين طور است.
«فقام المقداد فقال يا رسول الله(صلّي الله عليه و آله و سلّم) ما دار الهُدنه؟ قال دار بلاء و انقطاع فاذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن فانه شافع مُشفّع و ماحل مصدّق من جعله أمامه قاده الي الجنّة و من جعله خلفه ساقه الي النار و هو الدليل يدلّ علي خير سبيل» فرمود اين شافع است اگر در دستگاه ذات اقدس الهي از كسي شفاعت كرد، شفاعت او مقبول است مي‌شود مُشفَّع و اگر از كسي شفاعت نكرد، شكايت كرد، سعايت كرد، به جاي اينكه شافع باشد، ماهل بود مكر كرد، كيد كرد، شكايت كرد، سعايت كرد «ماهلٌ مصدّق» سخن اين ماهل و گزارشگر سوء را خدا تصديق مي‌كند آنجايي كه گزارشگر حُسن بود يعني شافع بود، شفاعتش مقبول مي‌شود پس شافع است، مشفَّع؛ ماهل است، مصدّق خدا شديدالمحال است، شديد الكيد است، شديد المكر است قرآن هم شديد المكر است، شديد الكيد است يك سعايت كننده? قوي است خوب مي‌فهمد كه چه كسي بي‌راهه رفته است تا اطلاع كامل بدهد و تمام اطلاعاتي را كه قرآن به ذات اقدس الهي داده است خدا قبول مي‌كند، اگر بگويد فلان شخص تفسير به رأي كرد، بيراهه رفت، از ما سوء استفاده كرد اين سعايت او را خدا قبول مي‌كند پس قرآن هم شافع است كه مشفّع است، هم ماهل است كه مصدّق، پس نه تنها در قرآن فتنه نيست بلكه همه فتنه‌ها را قرآن خاموش مي‌كند راهش مي‌ماند كه بايد بحث بشود.
«و الحمد لله رب العالمين»