|
موضوع: سوره آل عمران
عنوان: تفسير سوره مبارکه ال عمران جلسه 29
مدت زمان: 33:10 اندازه نسخه كم حجم: 3.88 MB دانلود اندازه نسخه پر حجم: 7.36 MB دانلود
اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
بسم الله الرحمن الرحيم
?هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبَابِ ?7? رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ?8? رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ ?9?
كساني كه قلب آنها مبتلا به اعوجاج و زيغ است درباره متشابهات دست به تأويل مي‌زنند به منظور فتنه‌برانگيزي چون نه مي‌خواهند بفهمند و نه مي‌خواهند عمل كنند فقط مي‌خواهند فتنه كنند.
در برابر محكمات متوقف‌اند آنجا كه وظيفه توقف است مي‌شورند، آنجا كه وظيفه قيام و حركت است مي‌ايستند كار اينها درباره متشابهات همين است كه در اين آيه فرمود كه ?فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ? به منظور ابتغاء فتنه و ابتغاء تأويل، اما كار اينها در برابر محكمات همان است كه در آيه بيست سوره? 47 كه به نام مبارك رسول الله(صلّي الله عليه و آله و سلّم) است اين‌چنين فرمود: ?وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلاَ نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَرَضٌ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَي لَهُمْ? عده‌اي مي‌گويند چرا سوره تازه و دستور جديد نازل نمي‌شود وقتي سوره‌اي كه محكم باشد، معاني‌اش روشن و بيّن باشد نازل بشود و در او دستور مبارزه و قتال ذكر بشود آنها كه از نظر دل بيمارند مثل يك انسان محتضر به تو نگاه مي‌كنند.
همين گروه كه در برابر آيات متشابهات مي‌شورند و حركتي دارند در برابر سُوَر و آيات محكمه مي‌ايستند آنجا كه بايد حركت كنند متوقف‌اند و آنجا كه بايد توقف كنند كه «الوقوف عند الشبهة خير من الاقتهام في الحركة» حركت مي‌كنند. نقطه مقابل آنها راسخين در علم‌اند راسخين در علم كساني‌اند كه در برابر محكمات اطاعت مي‌كنند، در برابر متشابهات متوقف‌اند آنجا كه مي‌فهمند حركت مي‌كنند، آنجا كه نمي‌فهمند ساكت‌اند، اين يك مطلب.
مطلب ديگر مربوط به قرآن‌شناسي است كه در خلال بحث ديروز اشاره شد آيا آيات محكمات و متشابهات آنها براساس برداشت مفسّرين است يا يك عده آيات واقعاً محكم‌اند، يك عده آيات واقعاً متشابه. آيا تشخيص محكم و متشابه ميسّر است يا هر كس با هر مبنايي كه دارد مي‌تواند به سراغ محكم و متشابه برود كه اينها به تفسيرشناسي برمي‌گردد و بحث تفسيري ارتباط ندارد ممكن است از راههاي كه امام رازي و امثال امام رازي ارائه دادند چنين توهّم بشود كه هر كس با هر مباني پذيرفته شده به اصطلاح اصول موضوعه و پيش‌فرض وقتي به سراغ قرآن حركت كرد او يك سلسله از آيات را محكم مي‌داند مقابلش را متشابه، گروه ديگر به عكس، ولي ظاهر قرآن كريم، ظاهر همين آيه كه جزء محكمات است اين است كه هم محكم و متشابه يك امر واقعي است يعني بعضي از آيات واقعاً محكم‌اند، بعضي از آيات واقعاً متشابه، هم راه تشخيصش مشخص است اين‌چنين نيست كه هيچ راهي نباشد آنكه گرفتار شك است مي‌گويد يا در جهان واقعيتي نيست يا اگر هست ما راه تشخيص نداريم هر كسي با اصول موضوعه و مبادي قبلي و امور پيش‌فرض به سراغ قرآن مي‌رود و براي خود محكم و متشابهي دارد راهي براي تشخيص محكم و متشابه نيست هر كس از راه خاص مي‌رود ولي ظاهر قرآن كريم دو مطلب است يكي اينكه بعضي از آيات واقعاً محكم‌اند و بعضي از آيات واقعاً متشابه و دوم اينكه راه براي تشخيص محكم از متشابه وجود دارد اگر آن راه صحيح را رفتيم مي‌توان به خوبي محكمات را تشخيص داد و عمل كرد و متشابهات را تشخيص داد و توقف كرد.
از اينكه قرآن كريم فرمود: ?هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ? معلوم مي‌شود كه آيات با قطع نظر از مراجعه? اهل تفسير به دو دسته تقسيم مي‌شوند چون فرمود خداوند قرآن را نازل كرده است بعضي از آياتش محكم‌اند، بعضي از آياتش متشابه و از اينكه فرمود: ?فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ? معلوم مي‌شود كه آنها كه داراي قلب سالم‌اند محكم را خوب مي‌شناسند، متشابه را خوب مي‌شناسند و به وظيفه‌شان هم در برابر محكم و متشابه خوب عمل مي‌كنند و آنها كه في قلبشان زيغ است آنها هستند كه دنبال متشابه مي‌روند، پس بايد از اين طرف تلاش و كوشش كرد كه قلب سليم فراهم كرد اين‌چنين نيست كه راه نباشد، راه هست پس از نظر معرفت‌شناسي و تفسيرشناسي بايد اين‌چنين گفت مي‌توان محكمات را تشخيص داد، مي‌توان متشابهات را تشخيص داد و وظيفه در برابر محكم را عمل كرد و وظيفه در برابر متشابه را هم عمل كرد.
مطلب سوم آن است كه اينكه راسخين در علم نگفتند «كل من ربنا» بلكه گفتند ?كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا? اين نشانه همان آياتي است كه در سوره? مباركه? «نساء» نازل شده است.
پرسش:...
پاسخ: نه، معيار تشابه‌گرايي فتنه‌انگيزي است، معيار متشابه و محكم قبلاً بحثش گذشت كه «المحكم ما هو» و «المتشابه ما هو» اما گرايش به محكم و گرايش به متشابه اين معيارش سلامت دل و بيماري دل است.
مطلب بعدي اين بود كه راسخين در علم نگفتند «آمنا به كل من ربنا» بلكه گفتند ?آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا? اين ?مِنْ عِندِ رَبِّنَا? كلمه ?عِندِ? اضافه شد لابد نكته‌اي را به همراه دارد و شايه نكته‌اش همان باشد كه در سوره? مباركه? «نساء» آمده و با بحثهاي گذشته هماهنگ است.
در سوره? «نساء» آيه 77 و 78 اين است ?أَيْنََما تَكُونُوا يُدْرِككُّمُ الْمَوْتُ وَلَوْ كُنتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ وَإِن تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِندِ اللّهِ وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِن عِندِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِندِ اللّهِ فَمَالِ هؤُلاَءِ الْقَوْمِ لاَ يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً ? مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفْسِكَ وَأَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَكَفَي بِاللّهِ شَهِيداً? فرمود اينها كساني‌اند كه اگر كارِ خير و حادثه? نيكي به اينها برسد مي‌گويند اين از نزد خداست و اگر حادثه? ناگواري دامنگيرشان بشود مي‌گويند از نزد توست تطيّر مي‌كنند تو در جواب بگو ?كُلٌّ مِنْ عِندِ اللّهِ? است غير از خدا براساس توحيد كسي در عالم مؤثّر نيست چرا اينها سخن را درست نمي‌فهمند؟ بعد در آيه بعد فرمود گرچه حَسنات و سيّئات حوادث ناگوار و حوادث گوارا همه ?مِنْ عِندِ اللّهِ?اند، اما بين حَسنه و سيّئه فرق است ?مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفْسِكَ? حَسنه هم ?مِنْ اللّهِ? هست، هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? سيّئه گرچه «من عند الله» هست، ولي ?مِنْ عِندِ اللّهِ? نيست ?مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفْسِكَ?.
در خلال بحثهاي گذشته فرق بين ?من عند الله? و ?مِنْ عِندِ اللّهِ? تا حدودي روشن شد و تفصيلش اگر خدا بخواهد به سوره? مباركه? «نساء» موكول است اما اين فرق هست كه قرآن كريم حَسنات را هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? مي‌داند، هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? ولي سيئات را گرچه ?مِنْ عِندِ اللّهِ? مي‌داند، ولي ?مِنْ عِندِ اللّهِ? نمي‌داند در بحث جبر و تفويض، اطاعت و عصيان هم اين آيه نقش مؤثري دارد در اينجا محكمات و متشابهات هر دو ?مِنْ عِندِ اللّهِ?اند ولي محكمات هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست، هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? ولي متشابهات گرچه ?من عندالله? هست، ولي ?مِنْ عِندِ اللّهِ? نيست نظير همان مثالي كه به سيل و كفِ روي سيل ذكر شد آب هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست، هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? كفِ روي آب گرچه ?مِنْ عِندِ اللّهِ? است، ولي ?مِنْ عِندِ اللّهِ? نيست اين كف ريشه‌اي دارد ولي كف بودنِ كف «من عند سيل» است، «من عند الحركة» است آنجا كه حركت نيست و ثبات است كفي در كار نيست، متشابه تشابه متشابه گرچه ريشه‌اش كه همان محكمات است و آب زير اين تشابه است آن ?مِنْ عِندِ اللّهِ? است اما خود اين تشابه ?مِنْ عِندِ اللّهِ? نيست لذا راسخين در علم مي‌گويند ?مِنْ عِندِ رَبِّنَا? نه «من ربنا» البته محكمات «من ربنا» است و ?مِنْ عِندِ رَبِّنَا? ولي متشابهات گرچه ?مِنْ عِندِ رَبِّنَا? است، ولي ?مِنْ رَبِّنَا? نيست.
?وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبَابِ? همان طوري كه راسخين در علم حق‌شناسي كردند و وظيفه را عمل كردند ذات اقدس الهي هم بنده‌پروري كرده است از اينها به عظمت ياد كرد هم اينها را در مسائل علمي به عنوان راسخ در علم معرفي كرد، هم در مسائل تهذيب و تزكيه نفس به عنوان اولواالالباب ياد كرده است فرمود اينها عالم با عمل‌اند اينها هم از نظر مسائل علمي راسخ در علم‌اند و هم از نظر مسائل عملي لبيب و خردمند و درون‌پرند.
پرسش:...
پاسخ: آنجا كه تقابل هست تفسير قاطع شركت است گاهي هم ممكن است كه تفسير نباشد كلّ واحد از اينها در جاي ديگر اطلاق بشود اما تفسير قاطع شركت است فرمود چرا اينها حرفها را درست بررسي نمي‌كنند ?فَمَالِ هؤُلاَءِ الْقَوْمِ لاَ يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً? بعد مي‌فرمايد در عين حال كه ?كُلٌّ مِنْ عِندِ اللّهِ? هست اما ?مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفْسِكَ? اينجاست كه تفصيل قاطع شركت است آنگاه فرق مي‌شود بين ?مِنْ عِندِ اللّهِ? و بين ?مِنْ اللّهِ?.
پرسش:...
پاسخ: بسيار خب، چون اين نكته هست كه چرا نگفتند «من ربنا» الآن نوع دعاي اينها «ربنا ربنا» است خب اينجا هم مي‌گفتند «من ربنا» اين اضافه كلمه ?عِندِ? لابد نكته‌اي دارد لعل اين نكته همان باشد كه در سوره? مباركه? «نساء» آمده.
پرسش:...
پاسخ: نه، الآن هم همان حرف است آيه‌اي كه متشابه هست دو احتمال دارد يك احتمال باطل، يك احتمال حق آن احتمال باطل مثل كفِ روي آب است اينكه نازل نشده، آن محتمل حق آن نازل شده وقتي متشابه به دامن محكم ارجاع شد آن محكم كف‌زدايي مي‌كند اين احتمال رويي و بالايي را برطرف مي‌كند، وقتي برطرف كرد مي‌ماند همان يك احتمال حق، مي‌شود محكم.
پرسش:...
پاسخ: ?كُلٌّ? يعني چه محكمات، چه متشابهات نظير همان.
پرسش:...
پاسخ: همين ديگر چون خلق نشده ?مِنَ اللّهِ? نيست ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست محكمات هم ?مِنْ اللّهِ? هست، هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? متشابهات ?مِنْ اللّهِ? نيست ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست.
پرسش: ...
پاسخ: بله هر دو ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست مثل همان آيه سوره? مباركه?.
پرسش:...
پاسخ: مثل حَسنه و سيّئه در سوره? مباركه? «نساء» فرمود حَسنه و سيّئه هر دو ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست اما سيئه ?مِنَ اللّهِ? نيست اينجا هم همان طور است محكمات و متشابهات را نگفتند ?كُلٌّ مِنْ عِندِ اللّهِ? گفتند ?كُلٌّ مِنْ عِندِ اللّهِ? ?كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا? نگفتند «كل من ربنا» اين اضافه كلمه ?عِندِ? نكته‌اي دارد سيّئه ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست، اما ?مِنَ اللّهِ? نيست، حَسنه هم ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست، هم ?مِنَ اللّهِ? تشابه ما داريم مثل اينكه كف داريم اما آن كف را خدا نازل نكرد اين حركت آب است كه كف‌زاست اما ?مِنَ اللّهِ? نيست.
پرسش:...
پاسخ: محكم ?مِنَ اللّهِ? هست و ?مِنَ اللّهِ?، متشابه ?مِنْ عِندِ اللّهِ? هست ولي ?مِنَ اللّهِ? نيست.
پرسش:...
پاسخ: بله ديگر پس معلوم مي‌شود «كل من ربنا» نيست ?كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا?ست اگر متشابه هم مثل محكم ?مِنَ اللّهِ? بود ديگر نمي‌گفتند ?كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا? مي‌گفتند «كل من ربنا» يعني ?عِندِ? زائده باشد ?وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبَابِ?، خب.
اولواالالباب چه كساني‌اند، پس ذات اقدس الهي هم اينها را به رسوخ در علم ستود، هم به لبيب بود ستود چون راسخ در علم‌اند خوب سخن مي‌گويند، چون عالم به علم‌اند علم در آنها جاسازي شد وقتي علم در آن جاسازي بشود اينها مي‌شوند بامغز، تهي نيستند گاهي ممكن است كسي در علم رسوخ بكند ولي علم در او رسوخ نكند اما اگر علم رسوخ كرد همه قفسه جان او را علم مي‌گيرد اين مي‌شود ذولُب، مي‌شود لبيب ممكن است كسي درس خوانده باشد اما تهي‌مغز او در علم رفته است، اما علم در او راه پيدا نكرده از اين گروه ممكن است قرآن تعبير بكند به ?أَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ? اينها دلشان تهي است هوي? يعني خالي ?أَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ? اين اختصاصي به كافرِ جاهل ندارد مُلحداني هم كه مكتبهاي علميِ فراوان دارند اينها هم ?أَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ? دلشان تهي است، اما لبيب كسي است كه لُب دارد، مغز دارد علم رفته در درون جان او.
اين گروه هم محكم را مي‌شناسند و عمل مي‌كنند، هم متشابه را مي‌شناسند و توقف مي‌كنند اگر نتوانستند تشابه‌زدايي كنند و متشابه را با ارجاع به محكم، محكم كنند و هم اين نعمت را از ذات اقدس الهي مي‌دانند و هم در حفظ اين نعمت مي‌كوشند و هم اگر خطري را در مقابل احساس كردند به ذات اقدس الهي براي نجات از آن خطر پناه مي‌برند اينها مي‌دانند كه ?أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ? به چه دامي افتادند، براي اينكه به آن دام نيفتند عرض مي‌كنند ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا? اين نعمتي كه ما داريم به نام رسوخ علم اين را از ما نگير كه ما هم متشابه‌گرا باشيم، دست به محكمات نزنيم ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا? اين ?بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا? اظهار امتنان است نگفتند ما خودمان مهتدي شديم، تو ما را هدايت كردي، اما ?آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا? همان طوري كه هدايت كردي ما راسخ در علم شديم ما پذيرفتيم محكمات و متشابه از نزد توست و وظيفه‌مان را در برابر هر سنخ عمل مي‌كنيم اين نعمت را از ما نگير.
?أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ? آنها اهل نيايش و دعا نيستند كه خدايا زيغ ما را بردار ما را راسخ در علم بكن ?رَبِّ زِدْنِي عِلْماً? و امثال ذلك آنها چنين دعايي نمي‌كنند كه خدايا زيغ ما را بردار ولي راسخ در علم دعا مي‌كند به درد ?فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ? مبتلا نشود.
پس ?الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ? دعا نمي‌كنند كه به راسخين برسند، ولي راسخين دعا مي‌كنند كه از دامي كه براي ?الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ? گسترده شد برهند لذا عرض مي‌كنند ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا? ?بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا? يعني اين نعمتي كه داديد اگر رسوخ در علم است تو دادي، اگر توقف در برابر شبهات است تو دادي، اگر اينكه مي‌گوييم ?آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا? تو دادي، و اگر لبيبيم تو دادي اينها لطف توست اينها را نگير ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا?.
اين نزاع معروفي كه بين جبري و مفوّضه است معمولاً در اين‌گونه از آيات ظهور مي‌كند يك بحث مبسوطي امام رازي دارد مي‌گويد اما اشاعره كه جبري فكر مي‌كنند اين ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا? براي آنها خيلي روشن است معلوم مي‌شود انحراف دل مثل هدايت دل در اختيار خداست، اما مفوضه وقتي به اين آيه مي‌رسند ناچارند توجيه كنند بگويند كه اينكه گفته شد ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا? يعني خدايا! كاري نكن كه توفيق از ما سلب بشود، ما دلمان را منحرف بكنيم آنگاه تو به عنوان كيفر بر انحراف دل ما بيفزايي نظير آنچه كه در سوره? «صف» آمده است ?فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ? اينها استدلال معتزله است امام رازي با همه تلاش و كوشش مي‌كوشد كه اين حرفها را باطل كند، اما به اين آيه سوره? «صف» كه مي‌رسد مي‌گويد ?فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ? اين منشأش اين است اول ـ معاذ الله ـ خداوند قلب اينها را منحرف كرده است در اثر اذاقه? ابتدائيه حق اينها «ذاقوا و انحرفوا» بعد چون اينها منحرف شدند خداوند زيغي روي زيغ افزود خب اين همان تفكر جبري است چون براي او مسئله امر بين الأمرين حل نشد اين آيه سوره? مباركه? «صف» كه خوب روشن است كه ذات اقدس الهي هرگز اذاقه? ابتدايي ندارد بلكه اگر دل كسي را منحرف مي‌كند به عنوان كيفر است اين تعبير، تعبير استدلالي است ?فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ? اين طعم سبب و مسبب مي‌دهد يعني چون منحرف شدند خدا اينها را هم به كيفر تلخ زيغ قلب مبتلا كرده است.
امام رازي چون دست از آن مبنا نمي‌تواند بردارد لذا آيه سوره? «صف» را كه يك آيه روشني است به زحمت دارد توجيه مي‌كند. راسخين در علم نمي‌گويند حالا كه ما در علم راسخيم ديگر اهل دعا و نيايش نباشيم، اصلاً نشانه? رسوخ در علم نيايش و دعاست، نشانه عاقل بودن دعا كردن است، ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا?.
خب حالا زيغ و انحراف و اعوجاج نيامده است دل از زيغ تخليه شد همين مقدار كافي است، همين مقدار كافي است كه آدم نسوزد به جهنم نرود يا نه، بعد از تخليه، تحليه و امثال ذلك هم لازم است، بعد از نجات دل از زيغ و انحراف، تهليه دل و فضايل اخلاقي و علمي هم لازم است اينجاست كه جمله بعد شروع مي‌شود ?وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ رَحْمَةً? اولاً ما رحمت لُدنّي مي‌خواهيم، رحمتي كه مشوب نباشد اصولاً مردان بزرگ اين‌چنين‌اند دعاهاي اينها اين‌چنين است كه خدايا اين همه نعمتها را تو دادي، اين همه افراد هم تو اداره مي‌كني، خب بين ما و خودت چرا وسايط عادي فراهم مي‌كني كاري بكن كه بلاواسطه فيض به ما برسد معنا بلاواسطه هم اين نيست كه ما بشويم صادر اول اين توقع هم ندارند خدايا توفيقي بده كه ما يك كاري بكنيم در برابر كار چيزي هم به ما برسد كسي رايگان چيزي به ما بدهد اين يك ذلّت است ما آن رحمت خاصه لدنّي اگر نصيب همه نمي‌شود ولي اين معنا مقدور هست كه بين ما و نعمت تو ديگري فاصله نباشد.
پرسش:...
پاسخ: بالأخره همان ارواح عترت طاهره مثل رسول خدا(صلّي الله عليه و آله و سلّم) انسان در آن حد نيست كه بلاواسطه فيض دريافت كند آنها البته اين دعاهايي كه مي‌خوانند منظورشان همان بلاواسطه بودن است اما براي افراد عادي ميسور نيست ?وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ?، خب اينها رحمت مي‌خواهند اما ?مِن لَدُنْكَ? مي‌خواهند هم مي‌خواهند رحمت لدنّي باشد لَدُن يعني نزد، هر رحمتي كه به انسان مي‌رسد ريشه‌اش از نزد خداست اما بلاواسطه نيست بعضي از رحمتها بلاواسطه است هم مي‌خواهند رحمت لدنّي باشد و هم اينكه رحمت نزد خداست انسان اگر بفهمد تنها راه رساندن رحمت ذات اقدس الهي است احساس مي‌كند كه مضطر است وقتي فهميد بيچاره است براساس فهم خودش اضطرار را به كار مي‌برد وقتي مضطر شد دعاي او مستجاب است اگر كسي فهميد تنها كليد رحمت نزد اوست ديگر زير چشم به غير او نگاه نمي‌كند كسي كه اهل مزرع و مرتع است و دعا مي‌كند اگر اين مزرع و مرتع هم بداند كه واقعاً مِلك ... ذات اقدس الهي است دعاي او خالص است، اما اگر يك دعاي رسمي و سنّتي دارد ديگران هم دعا مي‌كنند او هم دعا مي‌كند در عين حال كه مي‌گويد خدايا به من رحمت بده، چشمش به آن مزرع و مرتع است اين دعاي خالص نيست چون خود را مضطر نمي‌بيند يا اگر مظلومي به خدا شكايت كرد عرض كرد خدايا داد مرا از ظالم بگير اين مظلوم اگر مقتدر بود به قوم و قبيله و قدرتهاي عادي و مادي تكيه داشت در حين دعا كردن گوشه چشمي هم به آن قدرتها داشت اين مضطر نيست و اما اگر كسي هيچ وسيله‌اي براي انتقام نداشت جز ذات اقدس الهي اين واقعاً مضطر است اين است كه در روايات مخصوصاً آنكه سيدالشهدا(سلام الله عليه) در آخرين لحظه به امام سجاد فرمود و امام سجاد در آخرين لحظه عمر مباركش به امام باقر(سلام الله عليهم اجمعين) فرمود كه وصيت كردند كه همواره ظلم بد است ولي به كسي كه هيچ پناهي جز خدا ندارد به او ستم نكنيد سرّش همين است «إيّاك و ظلم من لا يجد عليك ناصراً الا الله» چون او مظلوم واقعاً مضطر است يعني مي فهمد كه مضطر است دعاي او، دعاي خالص است اگر او گفت يا الله فقط الله را خواست، چون دعاي او خالص است، دعاي خالص مستجاب است.
مظلومين ديگر يا اهل نيايش نيستند يا اگر دعا مي كنند يك دعاي مشركانه است هم به دستگاه شكايت نظر دارند، هم به دستگاه قوم و قبيله نظر دارند، هم به دستگاههاي انتقامهاي فردي نظر دارد هم دعا مي‌كند اين براي او جا نيفتاد كه حلّ مشكل ?من لدي الله? است راسخين در علم برايشان جا افتاد كه اين كليد رحمت لدي الله است لذا عرض مي‌كنند ?وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ? قبل از اينكه بگويند چه مي‌خواهيم، مي‌گويند كار به دست توست نمي‌گويند «و هب لنا رحمة من لدنك» مي‌گويند ?وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ رَحْمَةً? كار به دست توست حالا كه عرض كرديم كار به دست توست ما رحمت مي‌خواهيم ?وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ رَحْمَةً?.
پرسش:...
پاسخ: اولاً بين «عند» و «لدي» در اين كتابهاي ادبي ملاحظه كرديد كه فرق است در فارسي البته ما در اثر آن ضعف فرهنگ فارسي نداريم كلمه اي كه بين «عند» و «لدي» فرق است آن فرق را برساند ما هر دو را مي گوييم در هر دو جا مي گوييم كلمه نزد را به كار ببريم پيش به كار ببريم مي گوييم در پيش فلان كس است در نزد فلان كس است اما در عربي اين چنين نيست كه «عند» و «لدي» يكي باشد علي ايحال حسنات و سيئات هر دو ?مِنْ عِندِ? است گرچه سيئه ?مِنْ عِندِ? نيست
رحمت هم «من الله» است هم«من لدي الله».
پرسش:...
پاسخ: بله همانطوري كه كف به بالا ارتباط دارد اما «من الله» نيست اين گروه عرض مي كنند ?وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ? چه؟ ? رَحْمَةً? اول خواسته خودشان را نمي گويند، نمي گويند ما چه مي خواهيم اول مي گويند كار به دست توست وقتي تثبيت شد
«لدي الله» هست عرض مي‌كنند رحمت مي‌خواهيم بعد همين خواسته را مستدل مي‌كنند، خب چرا ما گفتيم ?مِن لَدُنْكَ?؟
پرسش:...
پاسخ: براي اينكه تنها كسي كه مي‌بخشد تويي يعني آنچه را كه قبلاً به صورت تضميني و اشاره‌اي گفتيم الآن تصريح مي‌كنيم ?إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ? . جمله اسميه بودن و حرف تاكيد اينها حصر رسان نيست اما ضمير فصل آوردن «الف» و «لام» بر خبر گذاشتن مفيد حصر است پس اينكه عرض كرديم ?وَهَبْ لَنَا? تنها واهب تويي ?إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ? تو بايد ببخشي از غير تو كاري ساخته نيست، خب.
اين همه تضرّع و ناله براي چه ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا? ?رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ? براي چه؟ براي اينكه ما آن طور نيستيم كه «اذا مات ..» ما روز حسابي در پيش داريم آنها كه ?فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ? اين‌چنين نيست كه وقتي مردند رخت بربسته باشند حساب تمام شده باشد كه، ما اگر وضع همين دنيا بود خب بالأخره مي‌گذشت اما به تمام ذرّات عالم حسابرسي است ما يك روز عظيمي در پيش داريم اگر كسي گرفتار زيغ قلب بود آن روز به عذاب اليم مبتلا مي‌شود، اگر از رسوخ در علم برخوردار بود و اگر از وقوف عند الشبهه متنعّم شد آن روز از فيض عظيم برخوردار مي‌شود قيامت حق است ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ? اين ناله هاي ما براي آن روز است مكرّر مي‌گوييم به ما رحمت بده، زيغ قلب نده، قلب ما را حفظ بكن، هدايت ما را حفظ بكن مگر ما چنين روزي در پيش داريم و اگر نبود آن روز بالأخره ما اين همه ناله و ضجّه نمي‌زديم ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ? اين ?لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ? ملاحظه فرموديد اگر كسي بخواهد به اصطلاح ترجمه كند مي‌شود امر ضروري، قضاياي ضروري را قرآن كريم تعبير به ?لاَ رَيْبَ فِيهِ? مي كند ما كه مي گوييم «الأربعة زوجة» اين قضيه موجّحه به ضرورت است «الأربعة زوجة بالضرورة» «الانسان ناطق بالضرورة» مسئله حقانيت قرآن اين‌چنين است «القرآن حقّ بالضرورة» «المعاد حقّ بالضرورة» ?الم ? ذلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ? ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ? اين ?لاَ رَيْبَ فِيهِ? همان معناي بالضرورة را تفهيم مي‌كند. ?رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ? آن وقت دليل اين را هم عدم خُلف وعده ذكر مي‌كند كه بايد بعد اشاره بشود.
«و الحمد لله رب العالمين»
|