|
موضوع: سوره آل عمران
عنوان: تفسير سوره مبارکه ال عمران جلسه 61
مدت زمان: 30:56 اندازه نسخه كم حجم: 4.75 MB دانلود اندازه نسخه پر حجم: 5.58 MB دانلود
اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
بسم الله الرحمن الرحيم
?إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الْإِسْلاَمُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيَاً بَيْنَهُمْ وَمَن يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ سَرِيعُ الحِسَابِ?19?
اين كريمه سه فصل را در بردارد كه فصل اوّلش مورد بحث است. قسمت قابل توجهي از دين‌شناسي در ذيل آيه 213 سوره? مباركه? «بقره» مفصلاً گذشت بعضي از مسائل مربوط به دين‌شناسي هم باز در آياتي كه مربوط به همين سوره? مباركه? «آل‌عمران» است نظير ?أَفَغَيْرَ دِينِ اللّهِ يَبْغُونَ? يا ?وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلاَمِ دِيناً فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ? آنجا شايد خواهد آمد كه آيا انسان مي‌تواند دين را بشناسد يا نه. ابتغاء دين، فرع بر معرفت دين است. بحث دين‌شناسي و معرفت ديني ذيل آيه ?وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلاَمِ دِيناً? مناسب‌تر است.
مطلبي كه در اين فصل اول بايد مطرح بشود اين است كه فطرت را تنها نبايد اصلِ توحيد و اجمال توحيد خلاصه كرد گرچه آيه سوره? «روم» فرمود: ?فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ? و خيلي روشن نفرمود كه آيا منظور خصوص توحيد است يا مجموعه قوانين، ولي از انضمام آيه سوره? «اعراف» و سوره? «شمس» مي‌توان گفت خطوط كلّي دين اعم از معارف و اخلاق و احكام در درونِ انسان تعبيه است، اما معارف كه در سوره? «اعراف» آمده است ?وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَي أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَي? آنجا خطوط كلّي معارف است يعني ذات اقدس اله و اسماي حسنايش مطرح است فرمود ما وقتي حقيقت انسان را نشان خود انسان داديم گفتيم چه چيزي مي‌بيني؟ گفت عبوديت خودم و ربوبيت خدا را مي‌بينم و چون مسئله? معاد هم برگشتش به مبدأ است چون ?إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ? اگر كسي خدا را بشناسد يقيناً به معاد معتقد خواهد بود لذا در بحث معاد مي‌فرمايد آنها كه معاد را منكرند اينها در حقيقت خدا را نشناختند ?وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ? زيرا اگر خدايي هست، هدايتي دارد و حساب و كتابي دارد و حساب و كتابش در قيامت ظهور مي‌كند، پس انكار معاد با معرفت مبدأ جمع نخواهد شد چه اينكه انكار وحي و رسالت هم با معرفت مبدأ جمع نخواهد شد اگر كسي خدا را به عنوان رب و عامل تربيت و تدبير پذيرفت و شناخت ممكن نيست كه وحي و رسالت را انكار كند زيرا پرورش انسان جز از راه قانون و شرع ممكن نيست انسان مثل يك درخت نيست كه با باران پرورش پيدا كند يا مثل فرشته نيست كه نيازي به تشريع نداشته باشد. انسان يك موجود متفكّر مختاري است كه از راه انتخاب و آزادي عمل به سعادت مي‌رسد. براي پرورش موجودي اينچنين قانون لازم است و اگر خداي سبحان ربّ اين انسان است و انسان، ربوبيت او را اعتراف كرد و گفت ?بَلَي? يعني تدبير و تربيت تو را هم پذيرفته‌ام كه از راه وحي براي ما قانون ارسال مي‌داري، لذا همين تعبير را درباره منكران وحي هم فرمود، فرمود آنها كه وحي را انكار كردند در حقيقت خدا را نشناختند ?وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللّهُ عَلَي بَشَرٍ مِن شَيْءٍ? بنابراين اگر كسي مبدأ را بشناسند هم به وحدت او اعتراف مي‌كند، هم به وحي و رسالت اقرار پيدا مي‌كند و هم به جريان معاد و قيامت شهادت خواهد داد نشانه‌اش اين است كه اين كريمه? ?وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ? هم درباره منكرين توحيد آمده، هم درباره منكرين نبوت و بعثت آمده، هم درباره منكرين معاد.
پس اصلَ ربوبيت با همه شئوني كه به الله برمي‌گردد در فطرت انساني تعبيه شده است. مسئله اخلاق و احكام و تقوا و فجور هم سوره? «شمس» به عهده گرفت كه فرمود: ?وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا ? فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا?.
پرسش: استاد خدا ناظر به مسئله ربوبيت معاد را ... معاد هم يك مسئله ...
پاسخ: خب، اگر چيزي جاوداني در عالم نيست اين گرايش، يك گرايش باطلي خواهد بود مي‌گويند اين آرزوست و اگر اين شكوفا بشود معلوم مي‌شود يك جايگاه ابدي هست لذا قرآن كريم منكرين معاد را مي‌فرمايد چون خدا را نشناختند معاد را منكرند اين ?وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ? درباره منكرين معاد هم آمده از كساني كه خدا را قبول دارند، ولي معاد را قبول ندارند نظير وثنيين حجاز و عموم بت‌پرستها اين طورند ديگر.
مسئله سوره? «شمس» نشانه آن است كه خطوط كلّي فجور و تقوا در جان انسان تعبيه شد هيچ انساني نمي‌تواند بگويد من زشت و زيبا را نمي‌فهمم ممكن است خطوط ريز مسئله را نداند، اما خطوط كلّي مسئله را آگاه است ?وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا? سوگند به جان آدمي و سوگند به كسي كه جان آدمي را مستوي‌الخِلقه خلق كرده است چون جان يك موجود مجرّد است استواي او در علم و معرفت است، چه اينكه نقص و عيب او در جهل و نسيان و امثال ذلك است. روح مثل بدن نيست كه اگر مستوي‌الخِلقه بود داراي اعضاي سالم است و اگر مستوي‌الخلقه نبود داراي اعضاي ناسالم و ناقص. استواي خلقت روح در معرفت اوست ?وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا? كه اين «فاء» تفسير خواهد بود تسويه جان آدمي عبارت از تعليم جان آدمي است منتها براي اينكه مبادا كسي خيال كند اين علم، علم مدرسه است و از راه سمع و بصر نصيب انسان مي‌شود فوراً اين علم را به صورت الهام افاضه كرد فرمود: ?فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا? پس انسان نه تنها درباره اصل توحيد مي‌گويد ?بَلَي? بلكه درباره خطوط كلي احكام و اخلاق هم آگاه است مي‌گويد ?بَلَي? اين مجموعه اصول دين كه توحيد و نبوت و معاد است و مجموعه فجور و تقوا كه اخلاق و احكام است مي‌شود دين اين در همه انسانها هست، اگر به اختلاف عصر و دوره و امثال ذلك عوض مي‌شود، چون نشئه طبيعت، نشئه حركت و استعداد است اينكه گفته مي‌شود طبيعت متغيّر است نه يعني مزاج كسي سرد است، مزاج ديگري گرم. نشئه طبيعت يعني نشئه استعداد، تحوّل، تغيّر و دگرگوني چون اين نشئه طبيعت با فطرت آدمي دوتايي يك واحد را تشكيل مي‌دهد اينچنين نيست كه انسان طبيعيِ محض باشد يا فطريِ صِرف بلكه فطرتش به طبيعت بسته است و طبيعتش به فطرت تكيه كرده است و اين واحدِ حقيقي دامنه‌اش طبيعت است و رأسش فطرت اين دامنه متغيّر است در اثر تغيّر اين دامنه احياناً شرايع ?لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجاً? دگرگون مي‌شود و اگر يك وقت ذات اقدس الهي حساب بكند و ببيند و بداند كه همه نيازها تكميل شده است قانوني وضع مي‌كند كه اين قانون جوابگوي هرگونه تحوّلي «الي يوم القيامه» باشد از آن به بعد دين مي‌شود خاتم.
يك مطلب كوتاهي درباره فصل اول ذكر مي‌شود كه تفصيل اين مطلب به خواست خدا در ذيل آيات نظير ?وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلاَمِ دِيناً فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ? خواهد بود كه آن مربوط به دين‌شناسي است يعني ما چگونه از دين بهره‌اي داريم.
پرسش: استاد در امر طبيعت چون فعلي كه از انسان سر ميزند در قرآن هست گذشتگان و آيندگان با امر طغيان ...
پاسخ: چرا؟
پرسش: بخاطر اينكه اين اثرات ... طغياني که فرعون يا شاه يا بعديها را ...
پاسخ: نه، اين درباره اصل دين است مي‌فرمايد اينها اليوم هم هست اينچنين نيست كه مخصوص به عصري باشد يا نسلي فرمود: ?مَا أَرْسَلْنَا مِن رَسُولٍ? الا اينكه دشمناني در برابر او مي‌ايستند كه نمي‌گذارند خواسته‌هاي آنها پياده بشود يا ما براي هر پيامبري اعدايي از جنّ و انس قرار داديم تا آزمون بشوند اين همواره هست اما خواسته? فطريِ انسانها دگرگون نمي‌شود در هر عصري عده‌اي هستند كه ?قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا? و در هر عصري گروهي هستند كه ?قَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا? اين سرمايه فطري براي همه هست منتها عده‌اي اين سرمايه را شكوفا مي‌كنند، عده‌اي اين سرمايه را دفن مي‌كنند.
پرسش:...
پاسخ: بله، هميشه هست و فجور و تقوايِ انسان را هم خداي سبحان به انسان الهام كرد كه بتواند با آن الهام جلوي اين فجور را بگيرد براي همه هست.
پرسش:پس وقتي ثابت است پس شريعت چه جور ...
پاسخ: شريعت، يعني جزئيات بعضي از اصول است كه ثابت است، بعضي از امور جزئي است كه متغيّر است. آن اصول ثابته، قوانين ثابته دارد لذا در همه اديان بخل حرام است، در همه اديان ظلم حرام است، در همه اديان حسد حرام است اين طور نيست كه حسد در ملّتي و ديني و حلال باشد در ملّت ديگر حرام، اما چقدر نماز بخوانند، نمازشان چند ركعت باشد، به كدام سَمت نماز بخوانند اينها فرق مي‌كند وگرنه خطوط كلّي اخلاق كه فرق نمي‌كند كه.
پرسش:...
پاسخ: امر ديگر كه فطرت است و ثابت است فرمود: ?لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ? اين نشئه طبيعت است كه ?لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجاً? هر عصري خصوصيتي دارد.
پرسش: پس بايد ملاک تغييرات اجتماعي باشد ...
پاسخ: تغييرات اجتماعي «بما له طبيعي من الأمر الطبيعي» است نه «بما لهم من امر الفطري» جامعه چرا عوض مي‌شود؟ چون فطرتشان عوض شد يا طبيعت دگرگون شد فطرت كه ?لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ? پس اگر جوامع عوض مي‌شوند در اثر آن دامنه? هستي اينهاست كه به طبيعت مرتبط است، نه آن اوج هستيِ اينها كه به فطرت بسته است.
اما اجمالاً اين ديني كه خداي سبحان به عنوان مجموعه قوانين مشخص كرده است و ريشه‌هاي اين در فطرت انسان هست براي انسان ميسّر است كه با گوش فرادادن به سخن انبيا به تزكيه و تهذيب موفق بشود و آنچه كه خداي سبحان در فطرت او نهاده است آن را بفهمد، اگر حرف انبيا را گوش داد و فطرت خود را تهذيب كرد شده ?قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا? حالا يا از راه شهود حضوري است يا از راه درك حصولي است آن ?فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا? را شناخت، آن دين را شناخت ديگر نمي‌شود گفت اين فهم، بشري است و عصري.
بيان‌ذلك اين است كه انسان كه به سراغ درك مطلبي مي‌رود خواه حصولي، خواه حضوري گرچه فهمنده انسان است، اما نمي‌شود گفت همه‌جا و هميشه آن فهم بشري است و عصري. يك وقت است كسي به مبدأ و معاد معتقد نيست مي‌انديشد تا براي كشور خود قانوني وضع كند اين شخص تمام تلاش و كوشش را در اين پياده مي‌كند دنيايي كه گذشته‌اش مادّي است و آينده‌اش هم مادّي است و خود انسان هم بعد از مرگ نابود مي‌شود با اين جهان‌بيني و با اين انسان‌شناسي قانوني را براي تأمين سعادت كشورش وضع كند. اين‌گونه از قوانين كه از فهم بشري نشأت گرفت هم فهمش بشري است و عصري، هم مفهومش بشري است و عصري و مصري محدود است، اين گروه اول و قِسم اول.
يك وقت انسان تلاش مي‌كند تا گفته‌هاي ديگري را بفهمد قانون يا كتابي را كه ديگري در مسائل اجتماعي يا علوم تجربي نوشت، بفهمد. تمام همّ اين متفكّر رسيدن به مقصود آن نويسنده است اينجا هم فهم بشري است، مفهوم هم بشري است و ممكن است عصري باشد و مانند آن، اين دو گروه.
گروه سوم كساني‌اند كه نمي‌خواهند از خود قانوني بسازند و نمي‌خواهند قوانيني كه بشر وضع كرد بفهمند، مي‌خواهند قانوني كه خدا وضع كرد بفهمند. با همان ابزاري كه خدا را ثابت كرده‌اند كه خدايي هست و پذيرفتند با همان ادله‌اي كه ثابت كردند وحي و رسالتي هست و نبي بايد معصوم باشد و شريعتي بياورد. با همان مبادي و مباني به انضمام ادب محاوره و ساير اصولي كه در استفاده از كتاب و سنّت لازم است به سراغ فهمِ دين مي‌رود اين تلاش و كوشش را مي‌كند، ولي درست مقصود شارع را درك نمي‌كند اين گروه سوّم هم فهمشان بشري است، مفهومشان هم بشري است چون او تلاش كرده حرفِ خدا را بفهمد، ولي به مقصد نرسيد. اشتباهاً چيز ديگري را به حساب آيه را روايت آورد گرچه مُخطيء است و معذور است «و له اجر واحد» اما هم فهمش بشري است، هم مفهومش بشري است يعني اين بشر فهميد چيزي را كه از محدوده? بشريّت بيرون نيست حرفهاي ديگران را به حساب حرف خدا آورد اين گروه سوم هم مثل گروه اول و دوم در اين جهت يكسان است كه فهمش بشري، مفهومش هم بشري و مانند آن گرچه يك تفاوت جوهري با گروه اول و دوم دارد اين اهل اطاعت است، اهل صواب است، اهل بهشت است، معذور است و مأجور است و امثال ذلك.
گروه چهارم كساني‌اند كه با حفظ همه مبادي بدون تقصير به سراغ دين‌شناسي رفتند و حُكم خدا را فهميدند اين‌گونه افراد گرچه فهمشان بشري است، ولي مفهوم بشري نيست وقتي مفهوم بشري نشد و الهي شد و جزء اسلام شد ديگر عصري هم نخواهد بود. اگر كسي بگويد دين سماوي است و ثابت است و ابدي است، اما هر كسي هر چه مي‌فهمد فهمش بشري است و دينش عصري است اين بايد ملتزم بشود به اينكه هيچ ممكن نيست انسان «ما جاء به النبي» را بفهمد، اگر ممكن شد «ما جاء به النبي» را فهميد و شخصي با حفظ راههاي عتيق به سراغ درك «ما جاء به النبي» رفت آن «ما جاء به النبي» را فهميد، گرچه فهمش بشري است، ولي مفهوم الهي است، گرچه اين شخص در يك روزگار معيّني و در عصر خاصّي مي‌زيست مثل شيخ طوسي(رضوان الله عليه) ولي مفهوم او و فتواي او ديگر عصري نيست چون به حلال الله رسيد يا به حرام خدا رسيد، گاهي ممكن است گروه فراواني كه براي كشف دين حركت مي‌كنند همه اينها اشتباه بكنند، گاهي ممكن است همه اينها به حق برسند، گاهي ممكن است يكي به حق برسد، ديگري باطل.
بيان‌ذلك اين است كه ممكن است ده فقيه دين‌شناسي در اثر غفلت از بعضي از مقدمات مطويّه همه از راه منحرف شدند منتها بعضي كم و بعضي كمتر، بعضي از صراط مستقيم دورند، بعضي دورتر همه راه انحرافي را و انحطاطي را طي كردند چون «في طرفين النقيض» نيستند همه‌شان اشتباه‌اند، گاهي ممكن است ده فقيه دين‌شناس به سراغ درك دين بروند و همه‌شان حق باشند منتها يكي دقيق و ديگري دقيقتر. آنها كه در صراط مستقيم حركت كردند هر كسي به نوبه خود دركي داشت ديگري قوي‌تر و سومي اقوي? و چهارمي ادق و پنجم اعمق و هكذا. اين هم چون «في طرفين النقيض» نيست همه‌شان حق است منتها يكي دقيق و ديگري دقيقتر. يا گاهي ممكن است براي درك آيه‌اي ده مفسّر به سراغ آيه بروند و ده وجه از اين آيه استنباط كنند كه اين وجوه ده‌گانه هيچ‌كدام در طول هم نيستند تا يكي دقيق و ديگري ادق باشد همه جوانب يك مسئله است در عرض هم‌اند چون «في طرفين النقيض» نيست همه اين وجوه ده‌گانه ممكن است حق باشد اما هيچ‌كدام دقيقتر از ديگري نيست برخلاف آنجا كه اين وجوه ده‌گانه در طول هم باشد كه يكي دقيق است و ديگري ادق.
گاهي ممكن است اين وجوهي كه گفته مي‌شود و استنباط مي‌شود دو وجهش «في طرفين النقيض» باشد، اگر «في طرفين النقيض» شد يكيشان يقيناً باطل است و ديگري يقيناً حق. آنكه يقيناً حق است آورده? اسلام است، جزء ?إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الْإِسْلاَمُ? خواهد بود و اين مفسّر يا فقيهِ دين‌شناس حُكم خدا را فهميد گرچه فهم بشري است ولي مفهوم الهي است، گرچه فهم در يك روزگار مشخصي واقع شده است ولي مفهوم سرمدي است و مانند آن. و اگر كسي بخواهد بگويد بالأخره علم در ترقّي است، مبادي و مباني در ترقّي است، علوم خارج از دين كمك مي‌كند چه اينكه تاكنون ترقيات فراواني نصيب مفسّران و فقها و امثال ذلك شده است اين البته سخني است حق و همه اين مفسّرين و فقها و بزرگان دين ما همواره در اين ترقّيات ديني و تفسيري غرق‌اند منتها نبايد توقع داشت كه انسان كه به جايي نمي‌رسد بگويد «سلوني قبل أن تفقدوني» اگر منظور آن است كه انسان به كُنه دين پي نمي‌برد، به مطلق نمي‌رسد يعني به همه جوانب دين نمي‌رسد آن نه براي توده مردم شدني است و نه از كسي خواستند، حالا بر فرض علوم ترقّي بكند، اينچنين نيست كه وقتي علوم ترقّي كرد همه مبادي و مباني گذشته را انسان در پيش داشته باشد همان طوري كه خيلي از مسائل هنوز حل نشده است فعلاً به ياد ما نيست، خيلي از مسائل حل شده? گذشتگان هم به ياد آيندگان نخواهد بود مگر آيندگان محيط به جميع علوم اولين و آخرين خواهند بود، اگر هم وقتي يك وجه دقيقي در آينده دور يا نزديك از آيه يا روايتي رُخي نشان بدهد معنايش اين نيست كه همه مباني و مبادي كه از آدم تاكنون يا از صدر اسلام تاكنون آمده است اين شخص مفسّر يا فقيه همه را به خاطر دارد. خيلي از مباني دقيق است كه ديگران داشتند و به ماها نرسيده است چه اينكه خيلي از مباني دقيقي كه آيندگان در پيش دارند و ما از آنها غافليم. هيچ وقت براي هيچ انساني احاطه? به همه مباني و مبادي حاصل نيست تا بگويد «سلوني قبل أن تفقدوني» اين يك آرزوست ?لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ? آنها يك گروه خاصي‌اند كه مي‌گويند «سلوني قبل أن تفقدوني» آن ديني كه خدا آورد براي هدايت مردم و مردم را با اصرار به دين دعوت مي‌كند و مي‌گويد اين عامل حيات شماست بشناسيد و عمل بكنيد معلوم مي‌شود شناختني است و عمل كردني و همين ديني را كه آوردند كه ديگر عصري نيست، ديگر بشري نيست همين دين را مي‌شود فهميد و عمل كرد و به سعادت رسيد البته ضايعات هم هست عده‌اي به مقصد مي‌رسند، عده‌اي هم در بين راه مي‌مانند اما فهميدني است و رفتني و همين را خواستند و اگر «احد طرفين النقيض» را يك فقيه يا مفسّر درك كرد و طرف ديگر را ديگري، گرچه هر كدام مي‌گويند آنچه را كه ما فهميديم حلال خداست و «الي يوم القيامه» همين مي‌ماند ولي ما كه از بيرون داريم به اين فقيهان و مفسّران مي‌نگريم مي‌گوييم بالأخره يكيشان واقع را فهميدند نمي‌توانيم بگوييم هر كس، هر چه مي‌فهمد فهمش بشري است، فهمش عصري، وقتي انسان وارد محدوده? دين مي‌شود بالأخره ممكن است به گمان خود چيزي را كه فهميد حكم‌الله بداند و بگويد اينكه من فهميدم همان عين «ما جاء به النبي» است لذا سفارش مي‌كند كه آينده‌ها هم چنين فكر بكنند، بر گذشتگان هم نقد وارد مي‌كند كه آنها بد فهميدند مي‌گويد اين حلال است «الي يوم القيامه» حلال است، ديگري كه مخالف اين را فهميد او مي‌گويد حكم خدا همين است و امثال ذلك.
كسي كه در درونِ دين و در درونِ فقه دارد دين را مي‌شناسد هر كسي گماني دارد، اما از بيرون دروازه? دين اگر بخواهد دين‌شناسي كند، معرفت‌شناسانه سخن بگويد، درباره مفسّران و فقيهان حرف بزند اينچنين خواهد گفت كه بعضيها به واقع مي‌رسند، بعضي نمي‌رسند قهراً مي‌گويد بعضي از فهمها عصري است، بعضي از فهمها سرمدي، بعضي از فهمها بشري است، بعضي از فهمها الهي، چون فهم را بايد به لحاظ مفهوم دسته‌بندي كرد پس نِيل «به ما جاء به النبي» ممكن است، اگر نِيل ممكن است ديگر به عصر و مصر برنمي‌گردد، ديگر مقطعي نخواهد بود يكيشان «ما هو الحلال الي يوم القيامه» را فهميد، ديگري نفهميد. يكي «ما هو الواجب الي يوم القيامه» را فهميد و ديگري نفهميد.
پس اين گروه اخير گرچه بشرند كه مي‌فهمند، بشر است كه مي‌فهمد ولي مفهوم ديگر بشري نيست و آن فتوا ديگر عصري نيست گاهي ممكن است در طيّ قرون و اعصار عده‌اي بيايند اين را نقد كنند، عده‌اي بيايند اين را اثبات كنند اما اين امر ثابت است ممكن است مطلبي را مرحوم شيخ طوسي(رضوان الله عليه) درك كرده باشد اين عين «ما جاء به النبي» باشد. در طيّ اين ده قرن فقهاي فراواني آمدند بعضيها كلاً آنچه را كه در خصوص آن فتوا مرحوم شيخ فهميد نفي كردند، بعضي كلاً اثبات كردند، بعضي تفصيل دادند اين نقد و نقل هست، اين دليل آن نيست كه حرف شيخ طوسي، حرف عصري نيست اينها در درون با هم اختلاف دارند.
پرسش:...
پاسخ: نه، متشابهات هم اگر برگردد به محكمات اينچنين خواهد بود ديگر.
اما فصل دوم بحث اين البته فصل اول در ذيل آيه ?وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلاَمِ دِيناً? كه آن مربوط به دين‌باوري و ابتغاي دين و دين‌شناسي مناسب‌تر با آن آيه است ممكن است بحث بشود.
اما فصل دوم بحث كه اختلاف اديان به وسيله سوء فهم مشايخ سوء است. قرآن كريم مدّعي است كه دين يكي است آنچه در خارج وجود دارد تفاوت جوهري بين اديان است يعني يهوديت واقعاً با مسيحيت اختلاف جوهري دارد، آن دو با اسلام واقعاً تفاوت جوهري دارند. آنكه مي‌گويد عيسي «ابن الله» است، آنكه مي‌گويد «عزير ابن الله» است با آنكه مي‌گويد ?لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً? ?مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلاَ وَلَداً? با هم تفاوت جوهري دارند، اين از كجا پيدا شد؟ اين نظير رقم نماز نيست كه يكي هفده ركعت باشد يكي ده ركعت، يكي ?لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ? است، يكي ?قَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ? يكي ?لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ? است، ديگري ?قَالَتِ النَّصَارَي الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ?، يكي ?لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ? است، يكي ?لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللّهَ ثَالِثُ ثَلاَثَةٍ? يكي توحيد است و ديگري تثليث. اين تفاوتهاي جوهري از كجا پيدا شد؟ يكي مي‌گويد هر كسي گرفتار عمل خودش هست ?لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ? ?كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ? ?كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ? و مانند آن، ديگري مي‌گويد مسيح(سلام الله عليه) ـ معاذ الله ـ به دار اعدام شد و آويخته شد تا شفيع گناهان تبهكاران باشد اينها تفاوت جوهري است اين از كجا پيدا شد؟
سخن در اين نيست كه قبله? عده‌اي شرق است، قبله? عده‌اي جنوب اين امر جزئي است بالأخره يا آنجا يا اينجا ?أَيْنََما تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ? در صدر اسلام هم قبله به طرف بيت‌المقدس بود چه اينكه در سوره? مباركه? «بقره» گذشت گرچه از سيره? رسول الله(صلّي الله عليه و آله و سلّم) نقل شد كه حضرت هنگام نماز طوري قرار مي‌گرفت كه هم كعبه رو به روي او باشد، هم بيت‌المقدس چون بيت‌المقدس در قسمت جنوبي غربي كعبه قرار دارد، اگر كسي در اين قسمت كعبه قرار بگيرد هم مي‌تواند به كعبه استقبال كند، هم به بيت‌المقدس جلوي كعبه نمي‌ايستاد كه پشت به كعبه كند، رو به بيت‌المقدس. پشت كعبه مي‌ايستاد كه هم رو به كعبه باشد، هم رو به بيت‌المقدس. علي ايّ حال اينها يك امر جزئي است و دين هم مسئله ?أَيْنََما تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ? و امثال ذلك را امضا كرده است. تفاوتي كه بين يهوديت و مسيحيت و اسلام است تفاوت جوهري است از اين طرف قرآن اصرار دارد كه دين يكي است چه در سوره? «شوري» چه در اين آيه و چه در آيات ديگر. لذا براي اينكه به آن سؤال مقدّر پاسخ بدهد مي‌فرمايد نه ذات اقدس الهي دينهاي گوناگوني نازل كرد، نه انبياي الهي دينهاي گوناگوني آوردند، نه كتابها يكي ديگري را تكذيب مي‌كند، اگر كتابها هستند كه ?مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ?، اگر انبيا هستند كه مصدق‌اند و بلكه بعضي مبشّر ديگري‌اند، اگر خداي سبحان است كه فرمانش اين است ?إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الْإِسْلاَمُ? پس تمام اين اختلافات را مشايخ سوء به بار آوردند اين با لسان حق ذكر مي‌شود مي‌فرمايد: ?وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيَاً بَيْنَهُمْ? همه جا اين دو مطلب را كنار هم ذكر مي‌كند يكي اينكه دين خدا يكي، يكي اينكه مشايخ سوء اديان را ارباً اربا [پاره پاره] كردند.
در سوره? مباركه? «بيّنه» كه ضرورت نبوّت عامه را تشريع مي‌كند مي‌فرمايد: ?لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّي تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ? اين بيّنه كيست؟ ?رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُوا صُحُفاً مُّطَهَّرَةً ? فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ ? وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ? فقط و فقط همين مشايخ سوء بعد از قيام حجّت الهي است كه متفرّق شدند و عامل تفرقه شدند در سوره? مباركه? «شوري» كه بحثش قبلاً گذشت آيه دوازده به بعد اين بود ?شَرَعَ لَكُم مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّي بِهِ نُوحاً وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَي وَعِيسَي أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَي الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ ? وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيَاً بَيْنَهُمْ? شما اين كتاب ملل و نِهَل را ملاحظه مي‌فرماييد اينها كه ملل و نهل نوشتند دو جلد نوشتند، جلد اول ملل است، جلد دوم نهل، ملل را انبيا(عليهم السلام) آوردند، نِهل را علما، نهل كه كمتر از ملل نيست. در برابر سلسله انبيا(عليهم السلام) متنبيّان بي‌شماري است، در برابر ملل انبيا، نهل علماست، خب اين نهل را اينها آوردند ديگر. آن يكي برداشت خود باورش شد يك وقتي گفت حالا مي‌خواهد برگردد بگويد من اشتباه كردم براي او سخت است چون جنگ با هوس جهاد اكبر است ?وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنكُمْ جِبِلاًّ كَثِيراً أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ? خيليها را به دام كشيده و كار آساني نيست آن‌گاه روي آن پافشاري مي‌كند چون به خود علاقه‌مند است اين اعدا و عدو هم در كمين اوست هزار و يك دليل مي‌آورد براي اينكه گفته? من حق است اين مي‌شود نِهله. در همه اين موارد مي‌فرمايد اختلاف از اين مشايخ سوء پيش آمد ?وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ? آن هم ?بَغْيَاً بَيْنَهُمْ? اگر كسي اختلاف نظر دارد به يكديگر احترام مي‌كنند و تقديس مي‌كنند و به يكديگر اقتدا مي‌كنند چه اينكه دأب علماي ما آنها كه رحلت كرده‌اند با انبيا محشور باشند، آنها كه زنده‌اند در عنايت ولي‌عصر(ارواحنا فداه) باشند دأبشان اين است، خب اختلاف نظر دارند، هر يك ديگري را تقديس مي‌كند، تأديب مي‌كنند و مانند آن.
اگر اين روش باشد نگويد همين دين است و لا غير، نگويد الآن من از كنار ولي‌عصر آمده‌ام آن وقت به ديگران حق بدهد نظر ديگران را هم تقديس كند بگويد اين اختلاف نظر مثل صغرا و كبرا شكل ثاني است كه يكي موجبه است ديگري سالبه اين سلب و ايجاب يك نتيجه خوبي خواهد داد اين مي‌ماند و اگر كسي چيزي را فهميد و بگويد اين فمن عين «ما انزل الله» است و روي آن پافشاري كند مشكلات فراواني را به بار مي‌آورد فرمود: ?وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ? در همان آيه 213 سوره? مباركه? «بقره» كه بحث مبسوطي در ضمن نبوّت عامه بود آنجا هم ذات اقدس الهي تنها عامل اختلاف را سوء برداشت و سوء نيّت مشايخ سوء مي‌داند فرمود: ?كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيَما اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ? اينجا بود كه نظر سيدناالاستاد(رضوان الله عليه) بيان شد كه اختلاف دو قِسم است يك اختلاف قبل العلم است كه اختلاف ممدوح است و مقدس، يك اختلاف بعد العلم است كه اختلاف مذموم. اختلاف قبل العلم همين اختلافي است كه بين اين صاحب‌نظران هست دو صاحب‌نظر و دو محقق كنار هم مي‌نشينند اولاً براي اينكه حرف يكديگر را درك كنند، ثانياً براي اينكه بعد از درك، برهان «علي ما هو الحق» اقامه كنند دو طلبه كه بحث مي‌كنند اين اختلافشان قبل العلم است و حق است نظير «كفتي الميزان» كه اين دو كفه? ميزان هميشه اختلاف دارند و اين اختلافشان هم ممدوح است براي يك هدف، اگر وزن بيشتر از موزون بود بين اين دو كفه اختلاف است، اگر موزون سنگين‌تر از وزن بود بين اين دو كفه اختلاف است و شاهدشان هم آن شاهين است، اگر وزن و موزون برابر بود اينها حرفي ندارند اختلافشان برطرف مي‌شود آن اختلاف حق است يعني آنجا كه كفه? وزن با كفه? موزون هماهنگ نيست كار خوبي مي‌كند مي‌گويد وزن چون با موزون هماهنگ نيست من با تو نمي‌آيم و بالعكس وقتي وزن و موزون هماهنگ شد يعني يك كيلو سنگ بود و يك كيلو نان اينجا ديگر كفتي الميزان اختلافي ندارند، اگر ناموزون باشد چه كفه? وزن، چه كفه? موزون هر دو هر كدام به نوبه? خود اختلاف دارند و اختلاف خوبي هم هست چون منظورشان برقرار قِسط و عدل است، اگر وزن و موزون هماهنگ بود از آن به بعد كسي بخواهد كم و زياد كند ديگر اختلاف بعد القِسط است، نه اختلاف «قبل القسط و العدل» دو طلبه اول بحث مي‌كنند تا روشن بشود كه اين عبارت چيست اين اختلاف مقدسي است، بعد از اينكه معلوم شد حق با زيد است، نه عمرو از آن به بعد اگر اين طلبه خود را در آن حجره? دو نفري نسازد وقتي وارد جامعه شد اولين روز مصيبت بر اسلام و مسلمين است اينكه آن هنر را ندارد كه در يك اتاق تنها شهامت داشته باشد به رفيقش بگويد حق با توست و لجاجت نكند اين اگر وارد جامعه بشود جزء مشايخ سوء خواهد بود براي اينکه در طي اين ده بيست سال خود را نساخت اينکه حاضر نشد در حضور رفيقش بگويد حق با توست اين در جامعه نمي‌گويد حق با رقيب من است اختلاف بعد علم همين است كه نِهله مي‌آورد، اختلاف قبل العلم همان است كه دين را براي انسان معرفي مي‌كند.
اعاذنا الله من شرور انفسنا
«و الحمد لله رب العالمين»
|