|
موضوع: سوره آل عمران
عنوان: تفسيرسوره مبارکه آل عمران جلسه291
مدت زمان: 27 اندازه نسخه كم حجم: 3.14 MB دانلود اندازه نسخه پر حجم: 6.28 MB دانلود
اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
بسم الله الرحمن الرحيم
?وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْماً وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ ?178?
بعد از اينكه ذات اقدس الهي به مؤمنين و همچنين به رسول خدا(صلّي الله عليه و آله و سلّم) جريان كار كافران را تشريح فرمود آنگاه به خود كافران توجه كرد فرمود كافران نپندارند كه در فضيلت به سر مي‌برند پايان كار اينها كيفر دردناكي است اين نشانه? آن است كه كافر تا آخرين لحظه مورد عنايت حق است كه خدا از راه تعليم كتاب و حكمت مي‌خواهد آنها را هدايت كند.
اين مثل آن است كه طبيب به بيمار بگويد من اگر به تو مهلت مي‌دهم يا اين بيماري اگر به تو مهلت مي‌دهد مي‌خواهد وقتي از قابل علاج شدن گذشت آن وقت ظهور كند. يك وقت است كه بعضي از بيماريها با اندك ناپرهيزي حساسيت بيمار را برمي‌انگيزاند و بيمار احساس مي‌كند اين بيماريهاي جزئي همان در طليعه? امر خودش را نشان مي‌دهد مثل سرماخوردگي و مانند آن، يك وقت بيماري مهلك طوري است كه اوّل خودش را نشان نمي‌دهد وقتي در دستگاه هاضمه? اين بيمار اثر سوء گذاشت كار را از علاج گذراند آنگاه خودش را نشان مي‌دهد نظير بيماري سرطان، اين وقتي در درون اثر گذاشت و همه جا را گرفت كم كم بيمار مي‌فهمد يا خيلي از جاهاي حسّاس را گرفت بيمار مي‌فهمد. كفر و نفاق و ارتداد و امثال ذلك اين‌چنين است آن وقت طبيب به بيمار مي‌گويد اگر يك وقتي شما به چنين بيماري مبتلا شديد خيال نكنيد وقتي روزهاي اوّل و دوّم خطرش را احساس نكرديد كاري به شما ندارد اين دارد ريشه? حياتتان را قطع مي‌كند وقتي شما احساس مي‌كنيد كه كار از معالجه گذشته است اين كمال محبت طبيب نسبت به بيمار ناپرهيز را مي‌رساند. كافران از آن جهت كه مكلّف‌اند و انسان‌اند مورد عنايت حق تعالي هستند ذات اقدس الهي دارد به اينها هشدار مي‌دهد اين وعيدها يا اين هشدارها نحو موعظتي است چون موعظه گاهي تبشير است گاهي انذار، اينها را دارد از راه انذار موعظه مي‌كند كه مبادا اين رفاه و خوش‌گذرانيها را شما سعادت بپنداريد از چند ناحيه اين‌گونه از مسائل را براي تبه‌كاران تبيين مي‌كند. مي‌فرمايد اوّلاً اين امكاناتي كه خدا به شما داد اينها خير نيست اينها فقط براي امتحان است اين يك مطلب.
گناهاني كه شما مي‌كنيد معنايش اين نيست كه قدرت شما بر قدرت قضا و قدر الهي فائق آمده و شما از قلمرو قدرت خدا بيرون رفتيد و جلو افتاديد اين دو مطلب. به كافران و همچنين به مؤمنين مي‌فرمايد كه اين امكانات و وسائل رفاهي كه در اختيار كافران است نه تنها وسيله? سعادت اينها نيست بلكه دامي است براي اينها اين سه مطلب. يك وقت است صيّاد دامي پهن كرده است تا صيد را به وسيله? اين دانه‌ها شكار كند اگر دانه‌هاي خوبي در اختيار صيد گذاشت اين صيد بايد بفهمد اين دانه? خوب وسيله? شكار شدن او و به دام افتادن اوست نه وسيله? رفاه او. قرآن كريم در بخشي از آيات مي‌فرمايد اين نعمتهايي كه خداوند به كافران داد كافران خيال نكنند اينها خيري است كه خدا به اينها مي‌دهد در سوره? مباركه? «مؤمنون» آيه? 53 و 54 اين است ?فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتَّي حِينٍ ? أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَبَنِينَ ? نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَل لاَّ يَشْعُرُونَ? فرمود اينها را در آن فرورفتگي‌شان بگذار تا مدت مشخصي، اينها خيال مي‌كنند ما خيرات فراواني به حسب ظاهر به اينها داديم فرزندان فراوان، مالهاي زياد به اينها داديم اين مسارعت در خير است، ما مي‌خواهيم به اينها خير برسانيم، اينها نمي‌دانند اين به منزله? آن دانه‌هاي در دام است كه خدا مي‌خواهد آنها را با همين خيرات بگيرد پس اين فرزندها و اموال فراوان براي اينها خير نيست.
در سوره? مباركه? «توبه» دو جا فرمود اينها وسيله‌ايست براي تعذيب اينها، يكي در همان سوره? «توبه» آيه? 55 است كه فرمود: ?فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ? فرمود اموال و اولاد اينها تو را به شگفتي وادار نكند كه به تعجب بيفتيد كه چه مالهاي فراواني و چه فرزندهاي زياد و خوبي به حسب ظاهر دارد اين‌چنين نيست خدا مي‌خواهد او را با همين اموال و با همين اولاد عذاب كند. در بخش ديگر از همان سوره? مباركه? «توبه» اين مسئله را بازگو فرمود كه اين خير براي آنها نيست ?فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ? با اين تفاوت كه يكجا ?فَلاَ تُعْجِبْكَ? است يكي ?فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ? آيه? 85 سوره? «توبه» ?لاَ تُعْجِبْكَ? آن آيه? قبلي ?فَلاَ تُعْجِبْكَ? بود اين ?وَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلاَدُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ أَن يُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ? بنابراين اين خير نيست.
مطلب ديگر آن است كه اين كار اختصاصي به كافران ندارد هر كسي كه گناه كرد در معرض خطر است، به همه? گناهكارها اين هشدار داده شد. در سوره? «عنكبوت» آيه? چهارم اين است كه ?أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَن يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ? اين ممكن است سياق آيات احياناً به كافران ارتباط داشته باشد ولي اطلاق آيه شامل غير كافر هم مي‌شود، فرمود آنهايي كه رفتارهاي بد دارند كارهاي زشت دارند خيال نكنند جلو زدند و از دست انتقام ما بيرون رفتند هر جا باشند قدرت انتقام ما فراگير اينها هست پس هيچ‌گاه انسان معصيت‌كار نبايد بگويد اين گناه را ما كرديم و گذشت، گذشته و حال و آينده نسبت به ذات اقدس الهي يكسان است ?أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَن يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ?، چه اينكه در سوره? مباركه? «انفال» آيه? 59 درباره? كافران مي‌فرمايد: ?وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَبَقُوا? كافر خيال نكند جلو افتاد براي اينكه ?إِنَّهُمْ لاَيُعْجِزُونَ? اينها ما را عاجز نمي‌كنند هرجا باشند مشمول قهر و قدرت ما هستند بنابراين اينها فكر نكنند كه جلو افتادند ?وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَبَقُوا? چرا؟ ?إِنَّهُمْ لاَيُعْجِزُونَ? اينها كه معجز نيستند نمي‌توانند ما را عاجز كنند اگر مقداري جلوتر رفتند آنجا هم باز قدرت ما است. پس اين اصل قرآني است كه دادن مال و اولاد براي همه خير نيست در سوره? مباركه? «تغابن» دو تا اصل كلّي دارد و دو تا موجبه? جزئي كه آن دو تا اصل كلّي اين است كه مال و اولاد اينها آزمون الهي است ?إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ? اين به صورت موجبه? كلّيّه است يعني اگر مالي خدا به كسي داد فرزندي خدا به كسي داد اين امتحان الهي است. دو تا موجبه? جزئيه هم هست و آن اين است كه بعضيها از اين مال و اموال استفاده? سوء مي‌برند آن وقت اين مال و اموال دشمن اينها خواهد بود، بعضيها استفاده? خوب مي‌برند و اين مال و اموال وسيله? بركت مي‌شود لذا اين موجبه‌هاي جزئيه را با «من» تبعيضيه بيان كرد فرمود: «من اموالكم و اولادكم عدو لكم» بعضي از اموال شما و بعضي از اولاد شما دشمن شما هستند خب آنجا كه به صورت موجبه? كلّيّه است چه درباره? مال چه درباره? فرزند آزمون الهي است اصل قرآني است كه هر مالي و هر فرزندي امتحان خداست ولي آنجا كه براي عدو و دشمني ذكر مي‌كند مي‌فرمايد اينها دشمن شما هستند اين را به صورت موجبه? جزئيه مي‌فرمايد نه موجبه? كلّيّه كه بعضي از اموال و بعضي از اولاد عدو هستند. بعد از بيان اين اصلهاي كلّي و اصلهاي جزئي هشدار دادند به هر كسي كه خيال نكنند اينها خير است بعد آنهايي كه دست به تباهي مي‌زنند هشدار دادند كه خيال نكنند اينها از قضا و قدر الهي فاصله گرفتند از دست انتقام خدا بيرون رفتند گاهي خدا آنها را با همين مال و اولاد مي‌گيرد و نسبت به كافران هم بالقول كلّي فرمود كه اينها خيال نكنند كه جلو افتادند براي اينكه اينها نمي‌توانند ما را عاجز كنند، آنگاه آيه? محل بحث معناي خودش را پيدا مي‌كند ?وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لَهُم? اين إملا خير نيست نظير آنچه كه در سوره? «مؤمنون» فرمود، فرمود: ?أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَبَنِينَ نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَل لاَّ يَشْعُرُونَ? اينها نمي‌فهمند كه ما مي‌خواهيم امتحان بكنيم خيال كردند اينها را مي‌خواهيم تكريم بكنيم اما ?أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْماً? بر وزان همان دو تا آيه? سوره? «توبه» است كه ?إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ? بر وزان آن دو تا آيه است. امام رازي در تفسيرش نكاتي دارد كه بعضي از آنها مثبت است و بعضي از آنها منفي كه بخشي از آنها در بحثهاي قبل اشاره شد و بخشي هم در بحث امروز اگر خدا بخواهد اشاره مي‌شود. يكي از آن نكات مثبت اين است كه ديگران هم البته اشاره كردند كه اين خير به معناي افضل نيست اين‌چنين نيست كه ?وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لأَنْفُسِهِمْ? اين بهتر از چيز ديگر نيست بهتر از شهادت نيست معادل شهادت است مثلاً، اين‌چنين نيست كه اين خير به معناي افضل باشد اين خير به معناي خيريّت نفسي است نه نسبي به معناي افضليّت نيست، به قرينه? مقابلش فرمود اين خير نيست بلكه شر است ?أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْماً? پس اين نفي خيريّت به معناي نفي افضليّت نيست خير در اينجا همان خير نفسي است نه فضلي و نسبي، اصل خيريّت و حسن برداشته شد يعني خيال نكنند اين چيز خوبي است نه اينكه خيال نكنند اين خوب‌تر است.
مطلب بعدي آن است كه امام رازي هم چون جزء متفكران اشعري است و جبري مذهب است اصرارش اين است كه ظاهر اين كريمه را به همين «لام» تعليل معنا كند و بگويد معاصي چه اينكه مي‌گويد به صراحت، معاصي و كفر و فسوق ـ معاذ الله ـ مورد اراده? حق است مرضي حق است با اينكه اصول كلّي قرآني نشان مي‌دهد كه كفر و عصيان و فسق هرگز مرضي حق نيست، در سوره? مباركه? «إسرا» بعد از شمارش تقريباً بيست گناه از گناهان معروف مي‌فرمايد: ?كُلُّ ذلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِندَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً? همه? اينها، اينها مكروه است پيش خدا، نه كراهت فقهي بلكه كراهت تفسيري يعني مرضي نيست مكروه است خدا اراده ندارد كراهت دارد نسبت به اينها.
پرسش:...
پاسخ: هيچ چيز مرضي خدا نيست ?كُلُّ ذلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِندَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً? مكروه در مقابل مراد است اراده به مراد تعلّق مي‌گيرد كراهت به مكروه تعلّق مي‌گيرد اين كراهت فقهي نيست كراهت كلامي و تفسيري است خدا نسبت به اينها كراهت دارد اينها را اراده نمي‌كند و خداوند نسبت به خيرات و واجبها و مستحبها اراده دارد، آنها مرادند و معاصي مكروه حق‌اند ?كُلُّ ذلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِندَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً?.
مطلب ديگر آن است كه امام رازي مي‌گويد گرچه ظاهر آيه? ذاريات كه دارد ?وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون? مشخص كرده است كه هدف آفرينش انسانها عبادت و كمالِ عبادت و معرفت است ولي آيه? محل بحث درباره? كافران است و اين آيه مي‌تواند مخصّص عموم ?مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون? باشد آن اگر اطلاق دارد اين تقييد مي‌كند اگر عموم دارد كه اين تخصيص مي‌زند. آيه? ?أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْماً? مخصّص عموم ?وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ? است يا مقيّد اطلاق آن آيه است غافل از اينكه همان بزرگاني كه در اصول گفتند عام تخصيص مي‌يابد و مطلق تقييد مي‌شود مشخص كردند كه بعضي از عمومات و بعضي از اطلاقها لسانشان عاري 16:00 از تخصيص است مثلاً اگر روايتي آمد كه خدا هرگز ستم نمي‌كند يا آيه‌اي آمد ?وَلاَ يِظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً? اين از آن عموماتي نيست كه قابل تخصيص باشد يا اگر دليلي آمد كه هيچ پيامبري گناه نمي‌كند لسان اين .. از آن است كه تخصيص‌پذير باشد يا اگر ظاهر آيه اين بود كه هيچ‌گاه فرشته گناه نمي‌كند اين لسانش .. از تخصيص است. بعضي از محتوا در اثر استحكامي كه دارند پيداست كه زبانش .. از تخصيص است اين ?وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ? .. از آن است كه خدا بفرمايد من جن و انس را فقط براي عبادت خلق كردم و جزء براي عبادت اينها را نيافريدم مگر عده‌اي از انسانها را يا عده‌اي از جنها را كه آنها را براي جهنم خلق كردم، اين با اصل هدف سازگار نيست اين لسان .. از تخصيص است.
پرسش:...
پاسخ: چرا ايشان چون عذاب را هم مي‌گويد «يفعل في ملكه ما يشاء» ديگر، جبري اين‌چنين مي‌گويد، جبري مي‌گويد اگر همه? مؤمنين را خدا به جهنم ببرد ?لاَ يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ?.
پرسش:...
پاسخ: خدا بالاجبار اينها را به طرف گناه مي‌برد ـ معاذ الله ـ و بالاجبار هم اينها را به جهنم مي‌فرستد چون ?لاَ يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ? جبري كه قائل به ارداه? جزافيه است همين است ديگر. آنكه حكمت و مصلحت براي اراده? الهي پيش‌بيني مي‌كند كه قائل به حسن و قبح عقلي كه نيست مي‌گويد هر كاري را كه خدا كرد خوب است هر كاري كه او نكرد بد است عقل معزول است نمي‌تواند بفهمد چه خوب است چه بد است حسن و قبح عقلي را منكر است مي‌گويد قبل از كار خدا عقل دركي ندارد بفهمد چه خوب است چه بد است اگر كاري را خدا كرد عقل مي‌گويد خوب است كاري را نكرد مي‌گويد خوب نبود. اگر كسي منكر حسن و قبح عقلي بود پيش‌داوري ندارد بر خلاف معتزله و اماميه و عدليه بالأخره كه مي‌گويند عقل حسن و قبح را درك مي‌كند مي‌گويند عقل چيزهايي را حَسَن مي‌داند و چيزهايي را قبيح مي‌داند و مي‌گويد يقيناً آن كارهاي خير از خدا صادر مي‌شود يقيناً آن كارهاي بد از خدا صادر نمي‌شود و مانند آن. اگر كسي قائل به اراده? جزافيه شد و تفكر اشعري و جبري داشت حرفش آن است كه كافران در كفر مجبورند و ذات اقدس الهي كفر آنها را ـ معاذ الله ـ اراده كرده و آنها را هم به جهنم مي‌برد ?لاَ يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْئَلُونَ? چنين ديدي دارند ديگر كه اماميه از اين ديد منزّه است مي‌گويد خدا منزّه است اراده? جزافيه است خب بنابراين هرگز نمي‌شود اين آيه? محل بحث سوره? «ال‌عمران» را مخصّص يا مقيّد آيه? سوره? «ذاريات» قرار داد و بگوييم كه خداوند گرچه فرمود: ?وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون? ولي كافران مستثنا هستند كافران از جن و انس مثلاً مستثنا هستند.
مسئله? بعدي آن است كه ايشان مي‌گويد اگر شما اين «لام» را به عنوان «لام» عاقبت معنا كنيد اين عدود از ظاهر است و خلاف ظاهر چون ظاهر «لام»، «لام» غايت است نه «لام» عاقبت، اين ظاهر را ايشان بايد اثبات بكند چون «لام» عاقبت هم خيلي استعمال مي‌شود «لام» غايت هم خيلي استعمال مي‌شود البته «لام» غايت خيلي بيشتر از «لام» عاقبت است اما صرف كسرت استعمال كه ظهور آور نيست مگر به حدي برسد كه مايه? انصراف باشد صرف غلبه? استعمال مايه? ظهور لفظ نخواهد بود.
مطلب ديگر آن است كه ايشان مي‌گويد ما دليل عقلي داريم، دليل عقلي داريم كه كافران در كفرشان مجبورند و اين دليل عقلي‌شان همان شبهه و توهمي است كه مكرّر اين را در تفسير در كتابهاي كلامي ذكر مي‌كنند گرچه در بعضي از نوشته‌ها اين دليل را خودش رد كرده است و آن توهم دليل عقلي اين است كه مي‌گويند كافر هر كاري را كه در جهان انجام مي‌دهد خداوند مي‌داند خداوند در ازل مي‌دانست كه فلان شخص چه كار انجام مي‌دهد چون خداوند در ازل مي‌دانست كه فلان شخص چه كاري را انجام مي‌دهد پس آن شخص حتماً بايد آن كار را انجام بدهد، چرا؟ براي اينكه اگر آن كار را انجام ندهد علم خدا جهل بوَد، آيا حق در ازل مي‌دانست كه زيد چه كار مي‌كند يا نه، اگر بگوييم حق در ازل نمي‌دانست كه فلان شخص مثلاً زيد چه كار انجام مي‌دهد از لحاظ ايمان و كفر اين لازمه‌اش آن است كه خدا جاهل باشد ـ معاذ الله ـ در حالي كه او «عالم اذ لا معلوم» اگر در ازل مي‌دانست كه فلان شخص چه كاري را انجام مي‌دهد اگر فلان شخص آن كار را انجام ندهد باز لازمه‌اش آن است كه علم خدا مطابق با واقع نباشد بشود جهل، چون جهل چه جهل بسيط چه جهل مركب براي خدا محال است يعني اصلاً صورت علمي نداشته باشد يا صورت علمي داشته باشد و مطابق واقع نباشد براي خدا محال است پس حتماً آن شخص فلان كار را بايد انجام بدهد، اين را در خيلي از موارد امام رازي دارد نوع جبريه هم دارد. جوابي كه محققين اماميه دادند منهم المحقق طوسي(رضوان الله عليه) اين است كه حق در ازل مي‌دانست كه فلان شخص فلان كار را انجام مي‌دهد «عالم اذ لا معلوم» در ازل به همه? سرنوشتها و سرگذشتها عالم است اما هر فعلي را با مبادي مي‌داند مثلاً حق در ازل مي‌دانست كه فلان خاك در دل فلان كوه بعد از چند قرن به صورت طلا يا مس درمي‌آيد اين براي كارهاي جمادها و حق در ازل مي‌دانست كه فلان گياه در فلان زمين در فلان شرايط مي‌رويد و فلان ثمر را مي‌دهد اين درباره? گياهان، حق در ازل مي‌دانست كه فلان حيوان در فلان شرايط متولّد مي‌شود و فلان راه را روي همان ميل حيواني طي مي‌كند.
اين درباره? حيوانات، درباره? انسانها هم اين‌چنين است كه حق از ازل مي‌دانست كه فلان شخص در فلان شرايط به دنيا مي‌آيد و به سوء اختيار خود راه باطل را طي مي‌كند در حالي كه مي‌توانست با حسن اختيار راه خير را طي كند چه اينكه شخص ديگر در شرايط خاص به دنيا مي‌آيد مي‌تواند به سوء اختيار خود راه گناه را طي كند در حالي كه با حسن اختيار راه خير را طي مي‌كند خب حق از ازل هم كار جمادها را مي‌دانست هم كار نباتها را هم كار حيوانها را هم كار انسانها مي‌دانست اما «بما لها من المبادي و الاسباب» حق از ازل مي‌دانست كه زيد در فلان روز با اراده و اختيار خود گناه مي‌كند و حق از ازل مي‌دانست كه عمرو در فلان روز با اراده و اختيار خود اطاعت مي‌كند و چون نبايد علم خدا جهل بود پس اختيار و آزادي زيد و عمرو يقيني است آن وقت عمرو يقيناً با اختيار كار مي‌كند زيد هم يقيناً با اختيار كار مي‌كند اين‌چنين نيست كه حق از ازل اصل فعل را بداند ولي مبادي اختياريه را نداند نشانه‌اش اين است كه حق از ازل به فعل خودش هم عالم است، حق از ازل مي‌دانست كه خودش در فلان وقت فلان شخص را ايجاد مي‌كند خب به كار خودش علم دارد يا نه؟ البته علم دارد پس خودش در كار مجبور است براي اينكه علمش جهل نشود يا نه، خودش علم دارد كه كار او با مبادي و اسباب ارادي حاصل مي‌شود، خودش علم دارد كه در فلان وقت در فلان شرايط فلان كار را با اراده و قدرت انجام مي‌دهد اين‌چنين نيست كه صرف علم حق باعث جبر بشود، علم ازلي هرگز علّت عصيان و خطا نخواهد بود اين هم جواب شبهه? جناب امام رازي البته اين بحث چون قبلاً هم گذشت با تفسير بيشتري حالا به همين مقدار اكتفا مي‌شود. مرحوم ابن بابويه قمي اين بحث هم باز قبلاً اشاره شد، مرحوم ابن بابويه قمي(رضوان الله عليه) در كتاب شريف توحيدشان دارند كه از امام معصوم امام صادق(سلام الله عليه) ظاهراً سؤال مي‌كنند كه اين «اشقي شقي في بطن امه» يعني چه؟ اگر كسي در همان دوران كودكي و جنيني شقاوتش تثبيت شده باشد اين وقتي به دنيا آمد شقي بالجبر خواهد بود.
حضرت فرمود نه، معنايش اين است كه «ان الله سبحانه و تعالي يعلموا انه سيعملوا عمل الاشقيا» معنايش اين است كه كسي كه در جنين است در رحم مادر است ذات اقدس الهي مي‌داند كه اين شخص وقتي به دنيا آمده با اينكه سر دوراهي است با اينكه ديگران كه مثل او هستند راه خير را انتخاب كردند و او مي‌توانست راه خير و ثواب را اختيار كند به سوء اختيار خود راه باطل را طي كرده است او مي‌داند كه «سيعملوا عمل الاشقيا» بنابراين در جنين باشد يا قبل از جنين باشد حق تعالي سرنوشت افراد را «بما لها من المبادي والاسباب الاختياريه» عالم است نه اينكه اصل فعل را بداند و اختياري بودن فعل را نداند.
پرسش:...
پاسخ: چرا، اصلاً سعادت اختياري يا شقاوت اختياري با خوف و رجا همراه است.
پرسش:...
پاسخ: مقدر شده است كه هرچه نصيحت كني گوش نمي‌دهد هرچه او را هدايت كني ديگران مي‌پذيرند ولي او انسان لجوجي است كه با سوء اختيار خود راه گناه را طي مي‌كند اين مؤكّد آزادي اوست.
پرسش:..
پاسخ: بله معناي اختيار اين است.
پرسش:...
پاسخ: نيست ولي خب نمي‌كند چون نمي‌كند ابهام نه در واقع است نه در علم خدا، براي خود شخص مبهم است كه چه كاره است در هر لحظه‌اي اين انسان «بين النجدين» ايستاده است ?وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ? سر دو راهي است موجود يك طرفه نيست راهش يك طرفه نيست آن راه جمادات و گياهان و حيوانات است كه يك طرفه است يا راه فرشته‌هاست كه يك طرفه است اما انسان همواره سر دو تا راه ايستاده است كه از دو طرف راه باز است «بين النجدين» ايستاده است.
پرسش:...
پاسخ: آيات تعارضي ندارند كه.
پرسش:...
پاسخ: مي‌داند كه اين در عين حال كه «بين نجدين» است با ميل خود يكي از دو راه را مي‌رود اينجا سه مسئله است مسئله? اولي اين است كه در واقع ابهامي نيست هيچ ابهامي در واقع چون خارج ظرف تعيّن است نه ظرف ابهام اين يك، در علم ذات اقدس الهي هم ترديد و ابهامي نيست او هم واقع را مي‌بيند دو، مسئله? سوم اين است كه انسان هميشه سر دوراه است خودش نمي‌داند كه آينده چه خواهد شد براي او مجهول است اگر كسي از دور به كار انسان نظر كند ببيند اين انساني كه سر دوراه ايستاده است بعضيها به ميل خود طرف خير، بعضيها به ميل خود طرف شر مي‌روند او مي‌داند كه عده‌اي «يعملوا عمل السعدا بحسن اختياره» عده‌اي «يعملوا عمل الاشقياء بسوء اختياره» اين اين‌چنين است ابهام براي خود شخص است معلوم نيست آينده چه خواهد بود نه ابهام در واقع است نه ابهام در علم الهي.
«والحمدالله رب‌العالمين»
|