تحقيق و بررسي در نقل خطبه و مدارک آنکه سابقا يادآور شديم، نشانگر اختلاف در وضعيت سخنراني مولا است.
بنا به نقل کليني قدس سره در کافي، امام در حال سخنراني پيرامون موضوع ديگري بود که همام در جمع شنوندگان، به پا خاست و تقاضاي بيان صفات متقين نمود:
«قام رجل يقال له همام و کان عابدا ناسکا مجتهدا الي اميرالمومنين و هو يخطب فقال يا اميرالمومنين صف لنا صفه المومن کاننا ننظر اليه».
علامهي کراجکي در کنز، چنانکه پيش از اين بيان شد کيفيت ايراد خطبه را چنين بيان کرده که امام عليهالسلام پس از پرسشي از آن تعداد شيعيان که به حضورشان شرفياب شده بودند، دربارهي سيماي تشيع، و تقاضاي آنان بر ترسيمي کامل از پارسايان واقعي، تقاضاي آنها را پذيرفته، به سخنراني پرداخت.
اما سيد در نهجالبلاغه چنين ميگويد:
[ صفحه 36]
«روي ان صاحبا لاميرالمومنين عليهالسلام يقال له همام کان رجلا عابدا، فقال له، يا اميرالمومنين صف لي المتقين حتي کاني انظر اليهم. فتثاقل عليهالسلام عن جوابه الخ».
اين گفتار از کيفيت تقاضا و همچنين از وضعيت سخنراني مولا که آيا در حال سخنراني بوده و با تقاضاي همام مواجه گرديده و يا اينکه با درخواست همام، به سخنراني مشغول گرديد، بحثي مطرح نکرده است.
به هر حال همام، در جستجوي صفات متقين و پويايي اين راه بود و سوال نيز در جهت صفات و ويژگيهاي اين گروه ممتاز مطرح گرديده است.
او ميخواهد در اقيانوس پهناور علم علي عليهالسلام شناور گردد و از خرمن دانش آن جناب خوشهاي برگيرد.
مولا هم بنا بر مصلحتي که خود بر آن واقف بود نخست از تفصيل بيان صفات آنان امتناع ورزيد و با عبارتي کوتاه: «يا همام اتق الله و احسن فان الله مع الذين اتقوا و الذين هم محسنون»، از اين وادي گذشت و خاموش شد.
اما همام از آنجايي که بسيار مشتاق بود براي التيام کام خشکيدهي خويش، به جرعهاي کم قانع نشد، زيرا بيان مختصر امام عليهالسلام خواستهاش را برآورده نکرد و سينهي ملتهب از عشق وي را مرهم ننهاد از اينرو تقاضاي خود را تکرار نمود و اصرار ورزيد، تا آنجا که آن حضرت را سوگند داد، تا به شرح مفصل صفات راهپويان حق بپردازد، تا مگر از زبان تربيت شدهي وحي و ولايت مطلقه الهي و از زباني که سرچشمهي فيض و منبع انوار پروردگار و بيانگر همه چيز است به صفات متقين راه يابد.
در بين نقلهاي مختلف خطبه، تنها در گفتار سيدرضي جملهي «فتثاقل عنه» به چشم ميخورد و اين گوياي نکتهاي است که شارحان براي شناخت آن، به اختلاف سخن گفتهاند. اين کلمه که به معناي خودداري و گراني نمودن در مقابل اصرار و ابرام شنوندهاي مانند همام است، يقينا به خاطر امر مهمي بوده است که امام متقين عليهالسلام در
[ صفحه 37]
اظهار آن خودداري نمود.
|