في الزلازل و قور و في المکاره صبور و في الرخاء شکور در سختيها و تکانها باوقار است و بردبار و در ناملايمات و ناگواريها، شکيبا و تاب‏دار و در آسايش و خوشيها، شاکر و سپاسگزار. کوه استوار استقامت او را زلزله‏ي هيچ حادثه‏اي نمي‏تواند از جاي بجنباند و نخل محکم صبر او را هيچ طوفان حادثه‏اي نمي‏تواند خم کند يا بشکند. و هيچ نسيم آرامش و آسايشي نمي‏تواند او را به خواب غفلت و ناسپاسي بکشاند. اشارت: جبرئيل نزد پيامبر اکرم- صلي الله عليه و آله و سلم- آمده و عرض کرد: خداوند تبارک و تعالي مرا با هديه‏اي نزد تو فرستاده است که پيش از تو به [ صفحه 290] کسي چنين هديه‏اي عطا نفرموده است. رسول خدا فرمود: آن هديه چيست؟ گفت: الصبر و احسن منه. صبر و نيکوتر از صبر... حضرت فرمود: فما تفسير الصبر؟ تفسير صبر چيست؟ جبرئيل گفت: تصبر في الضراء کما تصبر في السراء و في الفاقه کما تصبر في الغني و في البلاء کما تصبر في العافيه فلا يشکوا حاله عند الخلق بما يصيب من البلاء. [1] . صبر کردن در سختيها چونانکه در خوشيها و در تهيدستي و فقر همچنانکه در توانگري و غني و در بلا چنانکه در عافيت. و نيز شکايت نکردن به مخلوقات در آنچه از بلا و گرفتاري مي‏رسد. ابي‏بصير از امام صادق- عليه‏السلام- نقل مي‏کند که فرمود: ان الحر حر علي جميع احواله ان نابته نائبه صبر لها و ان تداکت عليه المصائب لم تکسره و ان اسر و قهر و استبدل باليسر عسرا. کما کان يوسف الصديق الامين صلوات الله عليه لم يضرر حريته ان استعبد و قهر و اسر و لم تضرره ظلمه الجب و وحشته و ما ناله ان من الله عليه فجعل الجبار الاتي له عبدا بعد اذ کان له مالکا فارسله و رحم به امه و کذلک الصبر يعقب خيرا فاصبروا و وطنوا انفسکم علي الصبر توجروا. [2] . به راستي آزاده در هر حال آزاده است. اگر گرفتاري برايش رخ دهد در برابر آن صبر کند و اگر مصائب بر او هجوم آوردند او را نشکنند و اگر چه [ صفحه 291] اسير شود و مقهور گردد و به جاي رفاه او سختي فرارسد. چنانچه يوسف صديق امين صلوات الله عليه چنين بود: اينکه او را به بندگي گرفتند و اسير و مقهور شد آزاديش را لکه‏دار نکرد و تاريکي چاه و هراس آن به او زياني نرسانيد تا اينکه خدا بر او منت نهاد و آن جبار سرکش را بنده‏ي او ساخت پس از آنکه مالک او بود. خدا او را رسول خود نمود و به وسيله‏ي او به امتي رحم کرد. و چنين است که صبر، خير به دنبال دارد. شما هم صبر کنيد و دل به صبر دهيد تا اجر ببريد. حضرت امام علي- عليه‏السلام- مي‏فرمايد: اذا فاجاک البلاء فتحصن بالصبر و الاستظهار. [3] . هر گاه بلاي ناگهاني به تو رسيد، به شکيبايي و استظهار پناه ببر و پشت به صبر و استقامت گرم کن. و هم او مي‏فرمايد: تجلبب الصبر و اليقين فانهما نعم العده في الرخاء و الشده. [4] . صبر و يقين را پيراهن خود کن که آن دو بهترين وسيله‏اند در فراخي و سختي. خداوند جل و علي در شرح احوال اهل دنيا به پيامبر مي‏فرمايد: و ان اهل الدنيا لا يشکرون عند الرخاء و لا يصبرون عند البلاء. [5] . اهل دنيا آنانند که در خوشي و آسايش سپاس نمي‏گزارند و در بلا و سختي صبر نمي‏کنند. [ صفحه 292] حضرت امام علي- عليه‏السلام- به عبدالله بن عباس در تعزيت مرگ نوزادش فرمود: لمصيبه في غيرک لک اجرها احب الي من مصيبه فيک لغيرک ثوابها، فکان لک الاجر لابک، و حسن لک العزاء لا عنک. و عوضک الله مثل الذي عوضه منک. [6] . مصيبت ديگري که تو اجرش را ببري، نزد من دوست‏تر است از مصيبت شخص خودت که ثوابش را ديگري ببرد. اجر از آن تو باد نه به خاطر تو باد و عزا به تو نيکو باد نه از تو. و خدا به تو عوض او را بدهد چونانکه او را عوض از تو داده است. وهب بن منبه مي‏گويد: البلاء للمومن کالشکال للدابه و العقال للابل. [7] . بلا براي مومن مانند کلافه و زانوبند است از براي استر و شتر. حضرت علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: ان صبرت ادرکت بصبرک منازل الابرار و ان جزعت اوردک جزعک عذاب النار. [8] . اگر صبر کني با صبرت به مقام ابرار مي‏رسي و اگر جزع و فزع کني با آن به آتش و نار مي‏رسي. محمد غزالي در شرح عقبه چهارم مي‏گويد: اين سراي، سراي محنت و بلاست، هر که در اين سراي باشد، البته در بلا باشد به سختيها و مصيبتها ممتحن گردد و مصيبت به انواع باشد: در اهل و قرابات و اخوان و اصحاب و احباب به موت و فقدان و غيبت و فراق، و در نفس به انواع بيماريها و دردها و فکرها، و در عرض به [ صفحه 293] مخالفت و مجادلت و مقاتلت و مشاتمت و تعبيت و غيبت و افترا مردمان با او و در مال به ذهاب و زوال. و هر يک از اين مصيبتها حرقتي و لذعي جداگانه باشد و به صبر احتياج باشد و الا جزع و تاسف بر آن از عبادت بازدارد و فراغت از جهت آن زائل گرداند. (و) طالب آخرت را بلا و محنت بيشتر باشد و هر که را به حضرت عزت قربي باشد، مصائب بر او در دنيا بيشتر باشد و بلا و محنت سخت‏تر. [9] . امام صادق- عليه‏السلام- مي‏فرمايد: الصبر يظهر ما في بواطن العباد من النور و الصفاء و الجزع يظهر ما في بواطنهم من الظلمه و الوحشه. [10] . صبر ظاهر مي‏کند آنچه در باطن آدمي است از نور و صفا و جزع ظاهر مي‏کند آنچه در باطن وي است از ظلمت و وحشت. و حضرت امام علي- عليه‏السلام- مي‏فرمايد: الصبر احسن حلل الايمان و اشرف خلائق الانسان. [11] . صبر بهترين جامه‏هاي ايمان است و برترين خويهاي آدمي. [ صفحه 297]