ضريح شبکهاي محيط بر صندوق است. بنابر شواهد تاريخي، نصب ضريح بر مزار امام عليهالسلام از دورهي صفويه بوده و سابقهي ضريح تا پيش از اين دوره معلوم نيست. از آن زمان تاکنون، پنج ضريح بر مزار امام عليهالسلام جاي گرفته است.
ضريح اول، اولين ضريح، ضريحي چوبي طلا و نقرهکوب مربوط به اواسط قرن دهم بوده که در دورهي صفويه به سال 957 ه. ق ساخته و نصب شده است. در کتيبهي دور اين ضريح سورهي «هل اتي» به خط ثلث نوشته شده و کتيبهي سر در ضريح که بر لوحهاي از طلا نوشته شده بود سابقهي تاريخي و تاريخ نصب ضريح را نشان ميدهد. اين ضريح تاريخي پس از گذشت زماني به علت فرسودگي پايهها برچيده و تعويض شده و به جايش ضريح فولادي نگين نشان، دومين ضريح جايگزين گرديد.
ضريح دوم، ضريح فولادي مرصع معروف به نگيننشان است که در سال 1160 ه. ق به آستان قدس تقديم و نصب شده است.
واقف ضريح شاهرخ ميرزا، فرزند رضا قلي ميرزا نوهي نادرشاه افشار بوده است. ضريح نگيننشان که اکنون در سرداب مقدس جاي دارد، داراي سه هزار و دويست و شصت قبه ميباشد، که مزين به ياقوت و زمردند. در طول اين ضريح چهار دهانه و نيم و در عرض آن سه دهانه و نيم شبکه وجود دارد. ضريح دوم بالغ بر 260 سال است که بر مرقد امام عليهالسلام نصب ميباشد. اين ضريح ابتدا مضجع شريف و زير ضريح سوم، پس از آن زير ضريح چهارم در حرم جاي داشته است. تا اينکه هنگام تعويض ضريح چهارم و نصب ضريح پنجم در سال 1379 ه. ش اين ضريح به داخل سرداب انتقال يافت، و روي مرقد منور امام عليهالسلام نصب و به نيت واقف جامهي عمل پوشيده است.
[ صفحه 41]
ضريح سوم، ضريح فولادي سادهاي است به ابعاد 4 ضربدر 3 متر به ارتفاع حدود 2 متر. اين ضريح مربوط به عصر قاجاريه است و در سال 1238 ه. ق روي ضريح دوم در حرم مطهر جاي گرفت پس از مدتي به علت پوسيدگي پايهها و تزلزلي که در ارکان آن به عمل آمده بود در سال 1338 ه. ش برچيده شده و به موزه انتقال يافت و به جاي آن ضريح چهارم، روي ضريح نگيننشان نصب شد.
ضريح چهارم، چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره معروف به «شير و شکر» است که در سال 1338 ه. ش پس از برداشتن ضريح سوم و انتقال آن به موزه، بر مرقد منور امام عليهالسلام روي ضريح نگيننشان جاي گرفت و در سال 1379 ه. ش که ضريح پنجم جايگزين آن شد، اين ضريح نيز به موزه انتقال يافت. ضريح چهارم داراي چهارده دهانه و هفت تن وزن است. ابعاد آن 4 ضربدر 90 / 3 متر و 60 / 3 متر ارتفاع دارد. قسمت بالاي ضريح به سورهي «يس» و «هل اتي» تزيين يافته بود.
ضريح پنجم، پس از گذشت 42 سال از عمر ضريح چهارم به علت فرسوده شدن و ساييدگي شبکههاي اطراف و روکشهاي نقره و طلايي ضريح و سست شدن ارکان آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح ضروري مينمود بدين جهت آستان قدس رضوي اقدام به طراحي و ساخت و نصب ضريح جديد نمود و اين يکي از اقدامهاي بسيار چشمگير دوران استقرار نظام مقدس جمهوري اسلامي است که در کنار ديگر فعاليتهاي وسيع و گستردهي توسعه و بازسازي اطراف حرم مطهر انجام گرفت.
در سال 1372 خورشيدي به دستور مقام معظم توليت آستان قدس رضوي و نمايندهي محترم ولي فقيه در استان خراسان، مطالعات و بررسيهاي مقدماتي ساخت ضريح جديد آغاز شد و به دنبال آن طرحهاي متعددي از سوي هنرمندان نامي کشور ارائه گرديد و در نهايت توفيق طراحي ضريح نصيب طراح و هنرمند برجستهي نگارگري کشور، استاد فرشچيان، گرديد.
با برگزيده شدن طرح استاد و همکاري ديگر هنرمندان و طراحان نامي کشور، کار ساخت ضريح تحت نظارت هيأت اجرايي سازمان عمران و توسعهي حريم حرم حضرت امام رضا عليهالسلام آغاز شد.
[ صفحه 42]
اين ضريح مقدس پس از هفت سال، با کيفيتي بسيار عالي و در نهايت استحکام به وزن 12 تن و ابعاد 78 / 4 ضربدر 73 / 3 و ارتفاع 96 / 3 متر ساخته و آمادهي نصب شد.
ضريح پنجم با اين کيفيت، ساختاري مرکب از آهن و فولاد و چوب گردو براي نصب روکشها و پوشش طلا و نقره دارد. کارهاي قلمزني و هنري متناسب با مباني و ابعاد هنري موجود در طرح استاد فرشچيان اجرا و صورت پذيرفت و به گونهي نگارستاني بديع با نمادها و سمبلهاي معماري هنري، هماهنگ با بناهاي کهن آستان قدس درآمد. دور خارجي ضريح با سوره مبارکهي «يس» و «هل اتي» به خط ثلث با طلا و نقره مزين شده است. در چهار سوي اين ضريح چهارده دهانه (به نشانهي چهارده معصوم) و گلهاي آفتابگردان (به نشانهي شمسالشموس) و گلهاي هشت پر (به نماد هشتمين امام) و گلهاي پنج پر (به نشانهي پنج تن آلعبا) به نمايش گذاشته شده است. سقف و جدار داخلي ضريح به سبک بسيار زيبايي خاتمکاري شده و داراي مکتوباتي است.
گفتني است، کار قلمزني و زرگري ضريح را استاد خداداد اصفهاني و خطاطي و خوشنويسي آن را استاد موحد برعهده داشتهاند.
سرانجام، عمليات برچيده شدن ضريح چهارم و نصب ضريح جديد از روز 21 / 10 / 1379 پس از انجام مراسم غبار روبي آغاز گرديد. و با هماهنگي کامل نيروهاي فني - تخصصي مورد نياز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازماني منظم و منسجم با تقسيم کار و تعيين مسؤوليت هر يک از بخشهاي عملياتي و مديران مربوط، طبق جدول سازمانبندي شده، بالغ بر پنجاه روز جريان خود را طي نمود و در روز سهشنبه 16 / 12 / 1379 مقارن با عيد سعيد قربان، طي مراسمي با حضور مقام معظم رهبري و توليت عظماي آستان قدس رضوي بازگشايي حرم مطهر با ضريح پنجم انجام يافت.
|