حضرت امام رضا عليه‏السلام درباره‏ي مقام امام مي‏فرمايد: امام به آنچه در سينه‏هاست آگاه و ناظر اعمال است. بعد از خداوند متعال، اميني رفيق و پدري دلسوز، داراي جود و بخشش و سخاوت، سرچشمه‏اي جوشان، ابري بارنده و خورشيدي نورافشان است [1] . امامت و پيشوايي، مسؤوليت حفظ و نگهباني اصول اساسي دين، بيان حقايق اسلام، حمايت از حقوق جامعه و کوشش در راه آگاهي مردم را بر عهده دارد. و اين منصب به کسي مي‏رسد که داناترين و برترين مردم زمان خود باشد. حضرت امام رضا عليه‏السلام داناترين مردم زمانش بود. از امام کاظم عليه‏السلام درباره‏ي امام بعد از او سؤال شد، حضرت پس از بيان اين که امامت امري الهي بوده، و امام از طرف خدا و پيامبر تعيين مي‏شود، فرمودند: «الامر الي ابني علي سمي علي و علي» [2] و نيز فرمودند، «هو افضل ولدي» [3] ؛ (پس از من امر امامت به فرزندم علي مي‏رسد که همنام علي بن ابي‏طالب و علي بن الحسين است - او برترين فرزندان من است.) حضرتش مانند اجداد بزرگوار خود از مقام علمي والايي برخوردار بود، تا آن‏جا که به وي: «عالم آل محمد» لقب دادند. پدر بزرگوارش ضمن تصريح به امامت وي، به ساير فرزندانش مي‏فرمود: «برادر شما، علي، دانشمند آل محمد است، نيازها و پرسشهاي ديني و مشکلات علمي خود را از او بپرسيد و آنچه را مي‏گويد حفظ کنيد [4] . [ صفحه 13] عبدالسلام بن صالح هروي (ابوالصلت) گفته است: «کسي را داناتر از علي بن موسي الرضا عليه‏السلام نديدم و هيچ دانشمندي با او روبه‏رو نشد مگر اين‏که وي نيز چنين شهادت داد» [5] . دوران حيات و زندگاني حضرت امام رضا عليه‏السلام به سه دوره تقسيم مي‏شود: دوره‏ي اول: در برگيرنده‏ي زندگاني آن حضرت در زمان حيات پدر و پيش از امامت است. امام اين دوره را از سال 148 تا 183 قمري، يعني 35 سال، با پدر و خانواده‏اش در مدينه سپري نمود [6] . در اين دوره، حضرت امام رضا عليه‏السلام روزها در مسجد پيامبر صلي الله عليه و سلم مي‏نشست و فتوا مي‏داد؛ دانشمندان و بزرگان از محضر پرفيض ايشان بهره‏مند مي‏شدند و پاسخ سؤالهاي علمي خود را مي‏گرفتند. اين امام همام از همان روزها در کنار پدر از آرمانهاي وي دفاع مي‏کرد. در حوادث سياسي همراه پدر بود، در رنجها و غمهاي او شرکت داشت و راه پدر را ادامه مي‏داد و همواره مردم را از ياري کردن ستمگران برحذر مي‏داشت. دوره‏ي دوم: زندگاني امام پس از شهادت پدر بزرگوارش مي‏باشد. در سال 183 ه. ق که امام کاظم عليه‏السلام در زندان هارون در بغداد به شهادت رسيد [7] منصب امامت به حضرت امام رضا عليه‏السلام واگذار شد. بيت حضرت در مدينه مرجع مردم و پناه مسلمانان و مرکز تجمع دانشمندان، فقيهان و مجتهدان بود و مدت 17 سال به طول انجاميد. در اين مدت، مردم که به طرف مکه و مدينه مي‏آمدند از دانش و مکارم اخلاقي و مکتب تربيتي آن حضرت بهره‏مند مي‏شدند. اگرچه اقامت حضرت در مدينه بود اما گاهي براساس مسؤوليتهايي که ايشان داشت، به مکه و عراق و ايران سفرهايي مي‏کرد. مدت امامت آن حضرت 20 سال بود که اين مدت در 3 دوره سپري شد: 10 سال اول آن، معاصر با خلافت هارون‏الرشيد و 5 سال بعد همزمان با خلافت امين و 5 سال آخر مصادف با حکومت مأمون بود. حضرت در هر يک از اين 3 دوره به مقتضاي موقعيتي که داشت وظايف خود را در [ صفحه 14] راه خدمت به اسلام انجام مي‏داد.