|
اين صحن بزرگ و زيبا که يکي از اماکن باشکوه آستان قدس رضوي ميباشد از طرف جنوب به فلکه بزرگ و از طرف شرق به ساختمان موزه و از طرف شمال به صحن نو و رواق دارالعباده و مقبره شيخ بهاء الدين و دارالزهد و تالار تشريفات و از غرب به مسجد گوهرشاد و صحن قدس ارتباط دارد و محل رفت و آمد زائران ميباشد. اين صحن در عصر رضاشاه بنا گرديد و در زمان فرزندش محمدرضا شاه تزئينات و کاشيکاريهاي آن انجام پذيرفت، در اين صحن تحولات زيادي در طول سي سال پيدا شد و بناهائي تخريب گرديد و در مجاورت آن ساختمانهائي پديد آمد و به طور کلي پايههاي اين صحن و ساختمانهاي متصل آن در زمان پهلويها شروع و پايان يافت.
قسمت جنوبي آن که نرده آهني داشت بعد از انقلاب اسلامي برداشته شد و به جاي آنها ديوارهائي ضخيم از آجر بنا کرديد و روي آن با کاشيهاي الوان و زيبا مانند ساير اماکن يکنواخت درآمد و دو درب ورودي هم از طرف فلکه مقابل خيابان امام رضا ساخته شد و چند اطاق هم در اين قسمت براي کارهاي خدماتي آستان قدس ايجاد گرديد.
مرحوم موتمن که يکي از رجال سرشناس آستان قدس بودند کتابي درباره آستان قدس رضوي نوشتهاند ايشان خود ناظر امور اين صحن و وضع آن بودهاند در راهنماي
[ صفحه 261]
آستان قدس مطالبي آوردهاند و چون اطلاعات آن مرحوم از هر جهت قابل اعتماد بوده ما در اين جا گفتهها و نوشتههاي ايشان را ذکر ميکنيم تا سابقهي تاريخي آن معلوم گردد:
در جنوب قسمتي از صحن جديد و جنوب مدرسه علي نقي ميرزا معبر سابق بين صحن جديد و مسجد گوهرشاد قبلا محلي بود تيمچه مانند به نام پائين پا متصل به مقبره مرحوم شيخ بهاء الدين عاملي عليه الرحمة با چندين دربند دکانهاي کوچک و بزرگ و همچنين مدرسهاي بود به نام مدرسه پائين پا يا مدرسه سعد الدين که تمام آنها کهنه و حالت نيمه خراب داشت.
در زمان نيابت توليت مرحوم اسدي بعد از احداث خيابان فلکه که نزديک محل مذکور است فکر ايجاد ساختماني براي موزه و کتابخانه آستانه پديد آمد و مطالعاتي در اين زمينه شروع شد و در زمان نيابت توليت پاکروان تمام بناهاي کهنه و چند منزل و بناي کهنه ديگر که در آن حوالي وجود داشت از طرف آستانه خريداري گرديد و کلا خراب شد.
نقشه ساختمانهاي جديد از طرف مدير کل فني باستان شناسي ترسيم و مقدمات امر شروع گرديد و در چهاردهم آذرماه سال 1316 هجري شمسي نخستين سنگ بنا با تشريفات خاص در محل به عمل آمد و در زمان توليت علي منصور ساختمان پايان يافت و طي تشريفاتي در 22 ماه آذر سال 1324 رسما افتتاح گرديد.
از آن زمان بناهاي جديد که عبارت از عمارت موزه که قسمتي از آن به کتابخانه آستانه اختصاص داده شده و تالار تشريفات و مقبره مرحوم شيخ بهاء الدين مورد استفاده قرار گرفته و دائر ميباشد.
مساحت کل اين محوطه 9398 متر مربع که از آن حدود هزار متر مربع زير بناي موزه و کتابخانه مقبره شيخ بهاء الدين و ششصد متر مربع زير بناي تالار تشريفات و 7798 متر مربع مساحت صحن موزه ميباشد که عمارات مذکور مشترکا از اين صحن استفاده مينمايند.
ضلع غربي صحن موزه ديوارها و پايههاي مسجد گوهرشاد است جلوي آن را از
[ صفحه 262]
طرف آستانه ديواري آجري قطور متصل به ديوار مسجد گذارده و روي آن را با طرزي بسيار زيبا و جالب با کاشيهاي معرق زينت دادهاند، بر اين ضلع سر در مرتفعي است پشت ايوان شرقي مسجد گوهرشاد ممري به مسجد قرار داده شده است.
بر سر در مزبور که تمام با کاشيهاي معرق و نقوش و خطوط زيبا زينت يافته و کتيبههائي در ترنجهاي متعددي نوشته شده است، کاشيکاري و زينت ديوار ضلع غربي به تدريج در سالهاي 1338 - 1328 شمسي به کلي خاتمه يافته است:
ديوار شرقي موزه به جاي ديوار موقتي که برچيده شد، ديواري بسيار عالي بنا گرديده است. اين ديوار از حيث وضع ساختماني عينا مطابق ديوار غربي موزه که قبلا بنا شده بود ميباشد. طول اين ديوار از دم در ورودي تا نبش 70 / 67 متر و ارتفاع آن 10 / 12 متر و ازاره به ارتفاع يک متر با سنگ خلج چيده شده است.
از بالاي ازاره تا انتهاي ديوار تمام با کاشيهاي معرق الوان نقش بندي شده و زينت يافته است، تالار جديد در سمت شمال ضلع شرقي صحن موزه بناي بزرگ مجللي است که براي مجالس پذيرائي آستان قدس ايجاد گرديده که اکنون به نام تالار موزه خوانده ميشود، پايان
نگارنده گويد: صحن موزه قبل از انقلاب اسلامي در واقع و حقيقت يک صحن تشريفاتي به حساب ميآمد، درهاي آن روي زائران و مردم بسته بود و در مواقع خاصي در آن جا مجالسي تشکيل ميشد که گروههاي خاص در آن شرکت ميکردند، و مراسمي صرفا تشريفاتي برگزار ميشد و مجلس با پذيرائي از مدعوين و مدح و ثناي اولياي آستان قدس خاتمه پيدا ميکرد.
در وسط صحن يک حوض مربع مستطيل بود و در انتهاي قسمت شمالي هم يک حوض کوچک قرار داشت اطراف حوض را چمن کاري کرده و با انواع گلها آراسته بودند، جلو صحن را هم نرده آهني کشيده و مردم از دور صحن را تماشا ميکردند و فقط سران مملکت و يا مهمانان عالي رتبه آنها ميتوانستند از اين صحن استفاده کنند و از آن جا به حرم مشرف شوند.
[ صفحه 263]
ولي بعد از انقلاب نردههاي جلوي فلکه برداشته شد و به جاي آن ديواري ضخيم از آجر بنا گرديد، و روي آن با کاشيهاي الوان پوشيده شد. اينک درهاي متعددي در آن جا کار گذاشته شده و صحن موزه به صحن جديد الاحداث قدس ارتباط پيدا کرده و راهروهاي زيبا و مجللي در مدخل صحن ساخته شده است.
صحن موزه اکنون از صورت سابق درآمده و در اختيار زائران قرار گرفته است، در آن جا مجالس سخنراني و دعا و مناجات و مراسم جشن و سرور در ايام مواليد و اعياد و ذکر مصيبت در ايام عزا برگزار ميگردد و حوض بزرگ وسط بر چيده شده و در عوض حوضهاي کوچکي براي استفاده زوار ساخته شده است و صحن جلوهاي روحاني پيدا کرده است.
|