|
يکي از مؤسسات وابسته به آستانهي مقدسه رضويه که در خدمت زائران فعاليت دارد، مهمانسرا ميباشد، پذيرائي از زائران در آستان قدس سابقهي طولاني دارد و به درستي معلوم نيست که اين سنت از چه زماني در آن جا آغاز شده است ولي آنچه مسلم است در زمان صفويه تشکيلاتي به نام دارالضيافه و يا مضييفخانه و مطبخخانه رسما فعاليت داشته است.
به طور کلي در مشاهد مشرفه و بقاع متبرکه از زمانهاي قديم اطعام زائران معمول بوده است چه از طرف متصديان و کارگذاران بقعه و يا از طرف مردم به مناسبتهائي در آن جا از زائران پذيرائي ميشده است، گروهي نذر ميکردند اگر خداوند فلان حاجت مرا روا کند من چند گوسفند در آن جا ذبح ميکنم و به زوار ميدهم، بعضي هم با تشکيل مجالس ذکر مصيبت و يا جشن و سرور مردم را اطعام ميکردند.
هنوز هم اين سنت در ميان مردم جريان دارد، مردم گوسفند نذر ميکنند و به آستان قدس تقديم مينمايند، در زمانهاي سابق خودشان گوسفند را ميکشتند و در ميان زائران تقسيم ميکردند ولي در زمان ما چون امکان پذيرائي براي همگان فراهم نيست، نذرکنندگان گوسفندان نذري را به مهمانسراي آستان قدس ميدهند و آنها گوسفند را ذبح ميکنند و به زائران به صورت نهار يا شام ميدهند.
نوروز علي بسطامي ميگويد: در مطبخ سر کار فيض آثار جمعي از کارکنان و طباخان مشغول ساختن اطعمه و اشربه ميباشند که آن چه از فقرا و مساکين از صادر و واردين ارض فيض قرين که به شرف عتبه بوسي آن حضرت مشرف ميشوند به انواع مطعومات و مشروبات به ميزباني برخي از عدول و ثقات متلذذ و بهرور شوند.
در حالات جعفر خان مشيرالدوله که نيابت توليت داشت نوشته است: مقرر فرمودند که در مطبخ سر کار فيض آثار، زائرين را در مهمانخانه مبارکه به قاعده در وقت هر مغرب از خان نعمت آن حضرت کاميات سازند و هر يک از علماء و سادات و صاحبان
[ صفحه 329]
شرف و مجد را که به زيارت آن سرور مشرف ميشوند به ضيافت خاصهي دربانان خان طعام را از مطبخ سر کار به منازل ايشان ببرند.
در کتاب منتخب التواريخ گويد: مهمانخانهي حضرتي در بست بالا خيابان است که همه روزه مقدار قابلي برنج طبخ ميشود و براي زوار حضرت رضا عليهالسلام آماده ميگردد، خصوصا در زمان توليت آقاي اسدي که ايشان مهمانخانه را تغيير قابل کردند و غذا هم در کمال نظافت با خورشهاي قابلي ميرسيد به زوار و به مهمانهاي حضرت رضا عليهالسلام.
در مطلع الشمس آمده: در سال 1020 محمد ولي خان ازبک عازم ايران شد و از راه مرو به مشهد آمد، حاکم مشهد با قشون پياده و سواره در بيرون مشهد از خان استقبال کردند، او بعد از ورود به حرم مطهر مشرف شد، او را به به دارالسياده بردند و از کارخانهي حضرت ا را طعام دادند، او بعد از چند روز از مشهد به طرف اصفهان حرکت کرد و به حضور شاه عباس رسيد.
در جاي ديگر مينويسد: در سنهي هزار و صد و هفت سلطان اکبر ولد اورنگ زيب پادشاه هندوستان که در اصفهان به سر ميبرد قصد مراجعت به هند کرد و او از طريق مشهد مقدس عازم هند شد و روز عرفه وارد طرق گرديد و شب به طور ناشناس وارد حرم مطهر گرديد و امام رضا عليهالسلام را زيارت کرد و بعد در گنبد الله ورديخان که دارالضيافه حضرت امام همام است شيلاني براي او کشيدند.
شاه عباس صفوي هم در وقفنامهي نهر خيابان چشمه کلاس مورخهي جماديالاول سال 1024 شرط کرده بود منافع آن را صرف کارخانهي زوار آشپرخانه نمايند، در طومار علي شاه که در سال 1190 براي آستانه نوشته شده مقرراتي براي مهمانخانه وضع کرده و اجناسي که بايد براي طبخ غذا فراهم گردد ذکر شده است. در کتاب آثار الرضويه آمده: اجناسي که براي غذاي روزانه ذکر شده بدين قرار است، برنج سي من، روغن شش من، نمک سه من، پياز سه من، نخود چهار من، فلفل سه سير، ادويه سه سير، زعفران سه مثقال.
[ صفحه 330]
در سفرنامهي ناصرالدين شاه آمده است: در مسافرت سال 1283 شاه بعد از تشرف به حرم مطهر حضرت رضا عليهالسلام براي صرف نهار که کارخانهي مخصوص حضرت فيض آثار آماده و مهيا ساخته بودند به گنبد الله ورديخان تشريف بردند.
اعتضاد الدوله و معير الممالک و حاج ميرزا علي مشکاة الملک و هم ديگران از چاکران را مقرر داشتند که رفته محض تبرک از خانهاي نعمت حضرت امامت که زياده از اندازه بودند قسمت گيرند و معدودي از چاکران ادني و اعلي باقي نماند که در آن روز در آن آستان مبارک تغذيه ننمود، حتي از براي بازماندگان و اقرباي خويش نگرفت.
به طوري که از اسناد آستان قدس معلوم ميگردد سابقا غذاهاي زوار در محلي طبخ ميشده و غذاي خدام و کارگذاران آستان مقدس در جائي ديگر ولي از سال 1308 به بعد آشپزخانه اختصاصي خدمه تعطيل گرديد و در يک مطبخ براي زائران و مهمانان و خادمان غذا طبخ شد و اين سنت همچنان در آستانه مقدسه جاري است.
به طور کلي مهمانسراي آستان قدس در تمام ايام سال باز و شب و روز از زائران و مهمانان پذيرائي ميکند، در اين مکان سفرهي اطعام گسترده است از وضيع و شريف، پير و جوان، زن و مرد، عرب و عجم و طبقات مختلف طبق برنامه از آن استفاه ميکنند و با خوردن غذاهاي حضرتي از خداوند براي خود طلب شفاء ميکنند و براي بيماران به خارج از مهمانخانه هم ميبرند تا آنها هم با خوردن غذاي امام شفا پيدا کنند و گروهي نيز باقيماندهي غذاها را براي تبرک به خارج از مهمانخانه ميبرند.
البته تعداد مهمانان نسبت به تغيير فصول سال متفاوت است در زمستانها که تعداد زوار کم است، مهمان هم به همان اندازه کم ميباشند و لي در ايام تابستان و يا روزهاي زيارتي که تعداد زائران بيشتر است قطعا تعداد مهمانان هم زياد است، نوع غذا و خوراکيها هم با تغيير فصول سال مختلف ميباشد.
علاوه بر پذيرائي از زائران که در محل مهمانسرا انجام ميگيرد و زوار شام و نهار ميکنند بستههائي که محتوي مقداري برنج و نمک ميباشد با علامت مهمانسراي آستان قدس که در مهمانسرا تهيه ميگردد، به عنوان تبرک به زوار حضرت رضا عليهالسلام
[ صفحه 331]
مخصوصا به زوار خارج اهداء ميشود تا به اوطان خود ببرند و به عنوان تبرک به دوستان خود بدهند.
مرحوم عبدالحميد مولوي در يادداشتهاي خود دربارهي کارگذاران و حقوق بگيران مهمانسراي آستانهي مقدسه در سال 1280 مطالبي ذکر کردهاند که اينک به نظر خوانندگان ميرسد.
1 - عالي جناب ميرزا محمدتقي مشرف که بازرس کارخانهي زواري بوده سالي پنجاه تومان.
2 - آقاي سيد محمد روضه خوان که در مهمانخانه روضه ميخوانده سال پانزده تومان.
3 - کربلائي علي اکبر طباخ که براي زوار شام و نهار تهيه ميکرده سالي هفت تومان و پنج قرآن.
4 - استاد محمدعلي طباخ شام زوار سالي هشت تومان وپنج قرآن.
7 - سيد قاسم شاگرد آشپز پانزده قرآن.
8 - کربلائي جعفر شربتدار که در موقع غذا خوردن قدح شربت و دوغ را در دست داشته و به زائران ميداده است پانزده قرآن، درآمد حمام شاه و دکاکين آن وقف شربتخانه زوار آستان قدس بوده است.
9 - آقا محمدعلي اياغچي که در زبان فارسي به معني پادو ميباشد و در مهمانسرا کار ميکرده و گوشت و وسائل آشپزخانه را فراهم ميکرده، يک تومان.
10 - کربلائي حسن فراش که شام و نهار را از آشپزخانه سر سفره ميبرده يک تومان.
11 - کربلاي علي اکبر دربان که مردم را از ورود به مهمانخانه منع ميکرده يک تومان.
12 - سقاي شام زوار که براي زوار و خدمهي آشپزخانه آب ميآورده سالي شش تومان.
[ صفحه 332]
|