هنگام ورود امام رضا عليهالسلام به خراسان که در اوايل قرن سوم هجري انجام گرفت شريعت مقدس اسلام در تمام بلاد خراسان حاکم بود و همه فرق اسلامي در آنجا حضور داشتند، مخصوصا در زمان مأمون که او همه فرق و مذاهب را آزاد گذاشته بود تا هر کس نظريات و افکار خود را تبليغ کند و عقايد ديني و سياسي خود را آشکار نمايد.
مذهب تشيع در خراسان از زمان خلافت علي عليهالسلام در آنجا پيريزي شده و به طوري که قبلا تذکر دادم جعدة بن هبيره مخزومي شوهرام هاني خواهرزاده اميرالمؤمنين عليه السلام که از طرف آن جناب حاکم خراسان بود مردم را با آن حضرت آشنا نمود، و بعد از آن ربيع بن زياد حارثي که والي شد او هم در اين مورد کارهائي انجام داد.
به طوري که در طول خلافت علي عليهالسلام هيچ گونه حرکتي در خراسان بر عليه آن حضرت ديده نشد و مسلمانان خراسان از حاکمان و واليان و کارگذاران آن حضرت متابعت کردند و مخالفان نتوانستند به منطقه خراسان راه پيدا کنند، و در دوران تسلط بنياميه هم تشيع نفوذ خود را حفظ کرد و خراسانيان با امويان همواره در مبارزه بودند.
وجود مردان بزرگي امثال ابوخالد کابلي از شيعيان و خواص امام سجاد عليهالسلام بودند و او را سلمان زمان ميگفتند، از مروجان مذهب اهلبيت عليهمالسلام در منطقه خراسان بودند، ملاقات رجال خراسان با امام باقر و صادق عليهماالسلام که
[ صفحه 44]
خود را براي جهاد با امويان آماده کرده بودند و مذاکرات آنها با آن دو امام همام در کتب حديث و سيره آمده است.
نفوذ مذهب تشيع و محبت اهلبيت عليهمالسلام در خراسان چنان ريشهدار و عميق بود که در دوران سلطه امويان هم پايههاي آن متزلزل نشد، و مبارزه در نهان ادامه داشت، تا سرانجام بساط ظلم و ستم آنها را در هم کوبيد و خلافت امويان در خراسان و ساير بلاد اسلامي براي هميشه از بين رفت و عالم اسلام را از وجود شوم آنها پاک کرد.
مسلمانان اهل سنت در خراسان در آن عصر اکثرا پيرو مذهب حنفي بودند و فتاوي ابوحنيفه را مورد عمل قرار ميدادند، ابوحنيفه نعمان بن ثابت از اهل خراسان بود گروهي او را از اهل نسا که شهري در حاشيهي کوير خوارزم در دامنههاي سلسله جبال هزار مسجد بود ميدانند و جماعتي هم گفتهاند اصل او از کابل بوده است، ابوحنيفه در کوفه متولد شد و در آنجا هم زندگي ميکرد و در بغداد درگذشت.
احمد بن حنبل پيشواي حنبليان هم خراسان و از اهل مرو است، عدهاي معتقد هستند که او در مرو متولد شد و در کودکي همراه پدر به بغداد رفت، جماعتي هم عقيده دارند که احمد هنگام مهاجرت والدين او به عراق در شکم مادر بوده و در بغداد متولد شده است احمد در بغداد بزرگ شد و در همان جا نشو و نما يافت و به تحصيل پرداخت.
مذهب احمد بن حنبل در خراسان مورد توجه قرار نگرفت، زيرا او اهل ظاهر بود و نصوص اخبار را مورد عمل قرار ميداد، مردمان خراسان اهل منطق و استدلال و نظر بودهاند و به طريقه او روي نياوردند، تنها چند نفر از صوفيان خراسان امثال خواجه عبدالله انصاري هروي حنبلي مذهب بودهاند که نام او در طبقات حنابله آمده است.
مذهب شافعي نيز نتوانست در اوائل در خراسان موقعيتي به دست آورد زيرا شاگردان درجه اول ابوحنيفه اکثر خراساني بودند و آنها طريقهي استاد خود را در خراسان بسط دادند. و اميران و حاکمان منطقه خراسان هم از ابوحنيفه پيروي ميکردند و قضات و مفتيان همگان حنفي بودند، به طوري که از تاريخ معلوم ميگردد تا قرن چهارم در خراسان مذهب شافعي رونقي نداشته است.
[ صفحه 45]
نخستين امير و سلطاني که در خراسان مذهب ابوحنيفه را ترک گفت سلطان محمود غزنوي بود. او توسط قفال چاچي که يکي از فقهاء زمان خود بود مذهب حنفي را رها کرد و شافعي شد و داستان او در اين مورد به طور تفصيل در کتابها آمده است، و بعد از وي تعدادي از اميران و وزيران هم در خراسان از مذهب شافعي حمايت کردند.
از کساني که در خراسان مذهب شافعي را رواج دادند احمد بن حسين بيهقي صاحب کتاب سنن الکبري و حاکم نيشابوري مؤلف مستدرک صحيحين، و امام الحرم جويني و ابواسحاق شيرازي مدرس مدرسه نظاميه نيشابور بود، خواجه نظام الملک طوسي وزير معروف و مؤسس مدارس نظاميه در نيشابور، هرات و بلخ و بغداد هم شافعي بوده است.
تا آنجائي که نگارنده تحقيق کرده مذهب مالکي در خراسان طرفداري ژيدا نکرده است، اين مذهب در آفريقاي شمالي و مرکزي پيرواني دارد، در عصر امام رضا عليهالسلام گروهي از معتزله و خوارج و اصحاب بشر مريسي که قائل به خلق قرآن بود در خراسان بودهاند، سرزمين خراسان جائي براي فعاليت خوارج نبوده است. و اگر هم گاهي سر به شورش بر ميداشتند سرکوب ميشدند.
در آن ايام گروهي هم به نام متصوفه در خراسان زندگي ميکردند و بايد گفت رهبران اين فرقه از قرن اول هجري در آن منطقه بودهاند، مانند عبدالله بن مبارک مروزي، فضيل بن عياض ابيوردي و ابراهيم بن ادهم بلخي و بشر حافي مروزي و افراد ديگري که حالات آنها در کتب رجال و تذکرههاي مشايخ صوفيه ذکر شده است.
|