در سالهاي اخير به خاطر کثرت زوار و مشتاقان زيارت حضرت رضا عليهالسلام متصديان و کارگذاران آستان قدس در انديشه توسعه حرم بر آمدند محيط محدود حرم که
[ صفحه 106]
همواره زائران ميخواستند در آن جا به زيارت و عبادت و يا خواندن ادعيه و قرائت قرآن مشغول شوند بسيار تنگ بود و زائران در فشار شديد بودند.
معلوم است که ساختمان حرم براي اين همه زوار که از اطراف و اکناف جهان و شهرهاي ايران به مشهد مقدس ميآيند گنجايش پذيرفتن آنان را نداشت، امروز با کثرت وسائط نقليه اتوبوس راه آهن و هواپيما مردم خود را به سرعت از شهرها و ولايات به مشهد ميرسانند و طرق ارتباطي بين مشهد و شهرها و مراکز استانها گسترش پيدا کرده است.
در گزارش آستان قدس در اين مورد آمده: چون در سنوات اخير ساکنان مشهد وعده زواري که از نقاط مختلف براي زيارت مشرف ميشوند با وجود راه آهن و زياد شدن وسائط نقليه موتوري و هواپيما چندين برابر سابق گرديده است و روز بروز افزايش مييابد و مشاهده ميشد که در داخل حرم محترم هنگام طواف بر اثر کثرت جمعيت مشکلاتي براي زائران فراهم ميشد.
به خصوص در قسمت تنگناي ضلع غربي که معبري به عرض 85 سانتي متر قرار داشت بين جمعيت ايجاد فشار و تزاحم مينمود، لذا براي رفع مشکل و به ملاحظه رفاه حال زائران در سالهاي 1344 - 1342 به وسيله مهندسان متخصص و معماران مطلع فضاي سمت غربي وسعت داده شد و در ضلع غربي حرم محترم طاق بزرگي احداث گرديد.
طرفين آن بر دو ضلع شمالي و جنوبي استوار است، زير اين طاق با احداث دو پايه بزرگ سه درگاه ساخته شد که قسمت وسط آن به عرض چهار متر و قسمت طرفين هر يک به عرض 70 / 1 متر است و اين سه درگاه حرم مطهر را به مسجد بالا سر ارتباط ميدهند، و به علت اين که اين محل بالاي سر امام عليهالسلام ميباشد همواره زائران در آن به دعا و راز و نياز مشغول هستند.
بعد از اين که در سال 1344 قسمت غربي حرم توسعه پيدا کرد و از ساختمان آن نتيجه مطلوب گرفته شد قسمتهاي ديگر حرم مطهر نيز مانند بالا سر توسعه پيدا کرد و روضه مبارکه رضويه بازتر شد و فضاي بيشتري در اختيار زائران و مشتاقان امام قرار
[ صفحه 107]
گرفت و اين کار مشکل که در آغاز با اضطراب و دلهره شروع گرديده با موفقيت پايان گرفت.
ما در اين جا مقالهاي را که به قلم مهندس محمد علي شهرستاني درباره توسعه حرم نوشته شده و در نامه آستان قدس چاپ شده است نقل ميکنيم، اين مقاله توسط دستاندرکاران آن طرح بزرگ و تاريخي نوشته شده و براي ثبت در اين کتاب بسيار مناسب ميباشد و ما نوشتههاي ايشان را بدون تغيير عينا نقل ميکنيم:
حرم مبارک حضرت رضا عليه آلاف التحية و الثناء از چهار ديوار اصلي تشکيل ميشود که گنبد مطهر روي آن قرار گرفته و ضخامت اين چهار ديوار که از آجر قزاقي و ملات و گچ ساخته شده است در حدود 80 / 2 متر ميباشد ضريح مطهر در فاصله 85 سانتيمتر از ديوار غربي به ابعاد 50 / 4 ضرب در 3 متر در وسط دو ضلع شمالي و جنوبي قرار گرفته است.
فاصله ضريح در قسمت پيشين و پشت سر از ديوار در حدود 30 / 3 متر ميباشد و در قسمت پائين پا در حدود 20 / 5 متر از ديوار شرقي فاصله دارد و بدين ترتيب تنگناي مشکلي در بالاي سر مبارک حضرت بين ضريح و ديوار قرار داشت که ايجاد فشار و زحمت فراواني براي زوار مينمود و در وسط ديوار غربي بالاي سر مبارک به عرض 80 / 2 متر قرار داشت که حرم را به مسجد بالا سر متصل مينمود.
براي توسعه دادن تنگناي بالاي سر مبارک يگانه راه برداشتن ديوار ضلع غربي بقعه بود و برداشتن اين ديوار کار بسيار دشواري بود، چون يک چهارم بار گنبد مطهر روي آن قرار داشت که در برداشتن ديوار لازم بود پل محکم و اساسي زير آن قرار گيرد که بتواند فشار گنبد را به جاي ديوار تحمل نمايد و کارگذاردن چنين پلي مستلزم پيش بينيهاي زيادي بود که ميبايست از نظر فني صد درصد اطمينان بخش باشد.
کوچکترن خدشهاي به وضع کلي بارگاه وارد نيايد، از طرف ديگر چون امکانپذير نبود حرم مطهر قرق گردد و از رفت و آمد زوار جلوگيري شود، بنابراين لازم بود پيش بينيهاي استحکامي سابق الذکر طوري تنظيم شود که با رفت و آمد زوار منافاتي
[ صفحه 108]
نداشته باشد لذا طرح اين چنين تنظيم شد.
الف - در دو انتهاي ديوار و ستون اصلي از عمق کافي با بتون ساخته شود که بتواند بار پل سرتاسري زير ديوار روي آن قرار گيرد.
ب - ساختن دو ستون کوچک در وسط که با دارا بودن بازوهاي اضافي بتواند کار شمع را جهت نگهداري بار در اثناي اجراي عمليات ساختماني انجام دهد.
ج - ساختن پل بتون آرمه به عرض ديوار در طول ضلع غربي که بتواند فشار گنبد را تحمل نمايد و بار آن را به دو ستون طرفين منتقل نمايد، در اين صورت ديواري را که زير پل قرار دارد ميتوان برداشت چون از نظر فني وجود آن زائد ميشود.
بنا به مراتب سابق الذکر، و پس از انجام عمليات ساختماني دارالشکر که در پشت مسجد بالا سر احداث گرديد، مشاهده شد سقف مسجد بالا سر پوسيده شده است و قطعات چوبي و فلزي که مقرنس را نگهداري مينمو به کلي فاسد گرديده و بيم ريزش سقف وجود دارد.
بنابراين مقام نيابت توليت عظمي مقرر داشتند سقف نامبرده تجديد بنا شود، و پس از برداشتن سقف مزبور فرصت را مناسب ديد براي برداشتن ديوار اقدام شود، لذا پس از کسب اجازه از اعلي حضرت همايوني، مقام منيع توليت عظمي عمليات ساختماني به شرح زير در اوائل تيرماه 1340 شروع گرديد.
ابتدا در وسط ديوار غربي بقعه و در دو طرف دهانه بين حرم و مسجد بالا سر به فاصله 4 متر از يکديگر شروع به شکافتن عمودي ديوار موجود نموده و به ابعاد 80 ضرب در 80 سانتيمتر در داخل ديوار نقب زده شده و اين نقب تا عمق 57 / 3 متر از کف فعلي حرم پائينتر ادامه داده شد، در آن عمق شروع به توسعه ابعاد حفاري گرديد.
تا آن که ستونها بتواند داراي پايهي بزرگتر باشد و مقداري از بار گنبد را تحمل نمايد، اين حفاري به منظور ساختن ستونهاي کوچک بود که در اثناي انجام عمليات کار شمع را انجام ميداد، سپس شروع به نصب آهنهاي بتون نموده و بعد از آن از بام حرم بتونريزي انجام گرديد، در وسط اين دو ستون در دو مرحله بازوهاي اضافي از
[ صفحه 109]
جنس بتون آرمه تعبيه گرديد که به عنوان کمک براي نگهداري ديوار باشد.
ضمنا ناگفته نماند تمام اين عمليات چه حفاري، چه بتونريزي طوري انجام گرفت که هيچ کس نميتوانست از داخل حرم آن را مشاهده نمايد. البته، خود اين کار عمل بسيار شاق و مشکلي بود، چون در عمق در حدود 12 متر کار در فضاي 1 ضرب در 80% مشغول شکافتن ديوار آجري بودند و با وسايل اوليه مصالح حاصله از تخريب را به خارج منتقل مينمودند.
پس از انجام عمليات ساختماني دو ستون کوچک وسط، مبادرت به نقب زدن دو ستون اصلي در دو گوشهي شمال غربي و جنوب غربي به عرض 80 / 2 متر عرض ديوار شد، و مانند دو ستون فرعي عمليات ساختماني از نظر حفاري و توسعه فضاي پايه انجام گرديد و براي دو ستوني که به ابعاد 80 / 2 ضرب در 8 / 0 متر محل آن حفاري شده بود، محل پايهاي به ابعاد 50 / 4 ضرب در 80 / 1 متر نيز حفاري گرديد.
سپس آهنهاي ميلگرد آن بسته شده و بتون ريزي آن در اواخر شهريور ماه به اتمام رسيد، بنابراين چهار ستون بتون آرمه در داخل ديوار به وجود آمد که دو عدد طرفين آن ستونهاي اصلي و دو ستون وسط آن ستونهاي فرعي ميباشند و بعد از آن کار اساس و مشکل باقيمانده بود که ميبايست انجام شود و اين عمل اساسي عبارت از شکافتن سرتاسر طول و عرض ديوار موجود بود که به جاي آجر بتونريزي شود و پل اصلي به وجود آيد.
جهت انجام اين قسمت از کار با در نظر گرفتن پيشبينيهاي لازم براي جلوگيري از فشار گنبد مقرر گرديد اين پل عرضي در سه قسمت تقسيم گردد، که در هر مرحله که قسمتي از آن شکافته ميگردد و بتونريزي به عمل ميآيد دو سوم ديگر ديوار، قائم بذات باشد و اضافه بر شمع بتوني موجود بار اصلي گنبد را نگهداري نمايد.
ابتدا قسمت داخلي طرف مسجد حفاري گرديد و با سقف بالاي سر مبارک بتونريزي شد سپس براي قسمت وسط از درگاه کوچک که تقريبا هم سطح با حرم بود به عرض يک متر از دو طرف و وسط درگاه نقب افقي به ابعاد 1 ضرب در 50 / 2 زده شد. تا آن که از
[ صفحه 110]
روي دو ستون اصلي رد گرديد و به انتهاي ديوار رسيد، بعد از آن و پس از نصب آهن بتونريزي آن انجام گرديد.
در اين حال اضافه بر چهار ستوني که در ديوار به وجود آمده بود در حدود دو سوم پل اصلي نيز ساخته شده بود و تا اين تاريخ هيچ اثري از انجام اين عمليات ساختماني از داخل حرم مطهر مشاهده نميشد تا آن که مجبور به ساختمان قسمت سوم پل شد، اين قسم تا انتهاي ديوار يعني داخل حرم قرار ميگرفت، سپس ناگزير به برداشتن ديوار بود.
در شب 4 / 9 / 1343 بعد از بستن درهاي حرم مطهر داربست لازم جلو ديوار بسته شد. و پس از برداشتن در مرصع و نصب آن در ديوار مقابل و همچنين برداشتن بقيه جواهرات و سپردن آنها با نظر کمسيون به اداره خزانه ديوار با تخته و پارچه سبز پوشيده گرديد و محل قسمت سوم به تدريج با نصب شمعهاي فلزي متعدد بين قسمت بالا و پائين ديوار با دقت فراوان و نظارت شبانهروزي مداوم محل پل شکافته گرديد.
در اين حالت هيچ گونه بيم و هراسي از بار گنبد ديگر وجود نداشت، چون اضافه بر اين که دو قسمت ديوار بسته شده بود و دو ستون فرعي وسط با بازوهاي اضافي خود مانند شمعي بار گنبد را تحمل مينمود مع هذا با فاصلههاي نزديک به هم شمعهاي فلزي قرار داشت که جنبه احتياط کافي را داشته باشد.
ناگفته نماند که از وضع مقرنس زير گنبد که قطعات اتصالي آن پوسيده بود و پايههاي آن آزاد بود نگراني وجود داشته که آن هم با اجراي تدارکات لازم از تکان خوردن آن جلوگيري به عمل آمده بود، هم چنين بايد دانست که با اين وضع زوار از زيارت و گردش خود دور ضريح مطهر ادامه ميدادند و نيروي اساسي و اصلي که روحيه ما را متزلزل نميساخت ايمان قاطع به نگهداري ساختمان از طرف صاحب بقعه بود.
پس از بتونريزي قسمت سوم پل و گذاشتن زماني کافي براي گيرندگي آن برداشتن ديوار زير پل از همان بالا شروع گرديد و جهت به وجود آوردن تناسب و هماهنگي در اين قسمت با قسمتهاي باقي ساختمان طاق بيضي در زير پل با آجر و ملات قاب سيمان ساخته گرديد و توأم با برداشتن ديوار عمليات بنائي انجام شد.
[ صفحه 111]
در قسمت پائين کف حرم دقت بيشتري مبذول گرديد، تا اين که کاشيهاي قديمي محفوظ بماند و با وضع خود برداشته شود تا آن که مجددا در بنا نصب گردد، بالاخره در شب نهم شعبان سال يک هزار و سيصد و هشتاد و چهار قمري توسط نيابت توليت و استاندار خراسان امير عزيزي از اين شاهکار معماري و فني پرده برداشته شد و زوار توانستند از تنگناي سابق رهائي يابند.
وضع فعلي به شرح زير به وجود آمد، وضع فعلي حرم مطهر را بدين ترتيب ميتوان وصف نمود در قسمت بالاي سر مبارک بين مسجد بالا سر و حرم فضائي باز به وجود آمد که فقط در وسط دو ستون 80 / 0 ضرب در 1 متر موجود است که حداقل فاصله آنها از ضريح مطهر 3 متر ميباشد و در حدود پنجاه درصد از ديوار جنوبي مسجد بالا سر تا امتداد ضلع جنوبي حرم برداشته شد.
فضائي به ابعاد 2 ضرب در 70 / 2 به وجود آمد که براي رفت و آمد و محل زيارت زوار کمک شاياني مينمايد و در اجراي عمليات محراب معرق گرانبهائي که موجود بود يک پارچه و بدون به وجود آمدن هيچ گونه آسيبي از محل خود برداشته شد و در گوشه همان ديوار و با تورفتگي در حدود 60 سانتي متر مجددا نصب گرديد هم چنين عمليات تزئيني و روکاري اين قسمتها پي در پي در دست اجرا ميباشد.
|