در مجموعه قديمي آستان قدس دو مناره وجود دارد، يکي از آنها نزديک گنبد مطهر و ديگري مقابل آن بالاي ايوان عباسي در شمال صحن کهنه قرار دارند، اين منارهها هر دو روکش طلا دارند و جلوهاي به بارگاه حضرت رضا عليهالسلام ميدهند، و مشتاقان آن حضرت را به طرف خود ميکشند، و اينک درباره اين منارهها مطالبي به نظر خوانندگان محترم ميرسانيم.
[ صفحه 140]
مناره نزديک گنبد مطهر به احتمال نزديک به يقين با گنبد همزمان ساخته شده و از آثار قرن ششم ميباشد، زيرا در آن زمان معمول بوده که در کنار گنبد يک مناره هم ساخته شود و شاهد بر اين گنبد و مناره سنگ بست در نزديک مشهد مقدس ميباشد، که هم اکنون وجود دارد و مردم آن را مشاهده ميکنند.
گنبد سنگ بست به گنبد حضرت رضا عليهالسلام خيلي شباهت دارد کساني که آن را ديدهاند متوجه اين مطلب ميشوند، اگر چه گنبد سنگ بست قديم است و قبل از گنبد امام عليهالسلام ساخته شده است زيرا گنبد سنگ بست در زمان غزنويان ساخته شده و گنبد حضرت رضا عليهالسلام در زمان سلاجقه بنا گرديده است ولي به يکديگر شباهت دارند.
در بعضي از کتابها مناره نزديک حرم را به زمان صفويه نسبت ميدهند و گفتهاند؛ شاه طهماسب صفوي آن را ساخته و طلا کرده است، ولي اين عقيده درست نيست ممکن است در زمان شاه طهماسب آن را مرامت کرده باشند و اين خود موجب آن شده که بگويند شاه صفوي آن را ساخته است و بعد هم توسط مؤلفان به کتابها راه پيدا کرده است.
با اين که فاصله دو مناره زياد است ولي کساني که از طرف جنوب اماکن متبرکه به طرف حرم ميروند مخصوصا از طرف خيابان امام رضا به طرف حرم ميآيند خيال ميکنند که گنبد بين اين دو مناره قرار گرفته است. معلوم نيست باني مناره دوم و معمار آن منظور خاصي داشته و خواسته که چنين باشد و يا اين که طبيعت کار اين گونه در آمده است و العلم عند الله.
همان گونه که مشهور است مناره نزديک گنبد را شاه طهماسب صفوي طلا کرده است، و بعد از آن نادرشاه افشار هنگامي که ايوان امير علي شير نوائي را تذهيب ميکرده آن را نيز تجديد طلا نموده است. بلندي اين مناره از کف صحن تا انتها 5 / 40 متر و دور خارج آن 13 متر است.
طرف پائين مناره از سطح بام با آجر کار شده و بعد از آن کاشي گرديده و از
[ صفحه 141]
بالاي کاشيها تا انتهاي آن با خشتهاي مطلا پوشيده شده است، زير ماذنه کتيبهاي است که به خط ثلث برجسته صلوات بر حضرت رسول و ائمه معصومين عليهمالسلام نوشته شده و دنباله آن آمده کتبه بهاءالدين محمد الخادم سنه 1142 و بعد هم آيه شريفه «ان الله يمسک السماوات و الارض ان تزولا» مرقوم گرديده است.
زير کاشيکاري ساقه مناره بر گرد قسمت آجري به خط بنائي درشتي آيه شريفه «انا فتحنا لک فتحا مبينا» از کاشي چيده شده است.
مناره ديگر که روي ايوان عباسي ساخته شده، اصل بناء و تذهيب توسط نادرشاه افشار انجام گرفته است. اين مناره از جهت ارتفاع و طلا کاري قسمت بالا و کاشيکاري و آجر چيني طرف پائين مانند مناره نزديک گنبد ميباشد، در کتيبه اين مناره خشتهاي مطلا به خط ثلث صلوات بر معصومين عليهم الصلوة و السلام نوشته شده است.
در آخر مرقوم گرديده في ذيقعدة الحرام سنة 1145 و زير آن به خط نستعليق خفي مسطور است عالي جناب سلاله السادات العظام امير سيد احمد الحسيني سرکشيک و کلب عتبه عليه روضه رضويه محمد جعفر خادم في شهر رمضان المبارک 1146.
مؤلف گويد:
با مطالعه و تحقيقي که در مورد بناء حرم امام رضا عليهالسلام انجام گرفت و کتابهائي که در اين مورد نوشته شده بررسي گرديد و با توجه به نوشتهها و کتيبههاي موجود در حرم مطهر حضرت ثامنالحجج سلام الله عليه معلوم شد که بناء موجود همان بنائي است که به امر سلطان سنجر سلجوقي توسط و زيرش شرفالدين قمي و مساعدت گروهي ديگر در آغاز قرن ششم هجري ساخته شده است.
بناء اول به قبه هارونيه معروف بود که مأمون روي قبر پدرش هارون در باغ حميد بن قحطبه ساخته بود و بعدا حضرت رضا عليهالسلام در آن بقعه مدفون شدند، اين
[ صفحه 142]
بناء در قرن چهارم هجري توسط امير سبکتکين خراب گرديد.
بناء دوم توسط فرزند سبکتکين محمود غزنوي ساخته شد و بعد در اثر زد و خورد و حوادثي که بين شيعه و سني در طوس و مشهد پيدا شد بناء محمود هم ويران گرديد اين حادثه در سال پانصد هجري اتفاق افتاده است.
بناء سوم همين بناء فعلي است که در سال 515 هجري به اسم سلطان سنجر و توسط و زيرش شرفالدين قمي و به مباشرت گروهي مانند ابوالقاسم احمد بن علي حسيني موسوي، دستور خراسان ابوالمعالي بن حسين، طغرل بن محمد بن ملکشاه سلجوقي، برادرزاده سلطان سنجر و ترکان زمرد دختر محمود بن محمد بن ملکشاه ساخته شده است. نام همه اينها در کتيبههائي که روي کاشيهاي سنجري نوشته شده آمده، ولي در اثر مرور زمان و تعميرهاي پياپي کاشيها جابجا شده و در اثر سهلانگاري متصديان و معماران که نظارت درستي بر چيدن مجدد کاشيها نداشتهاند ترتيب آنها به هم خورده است، تزئين حرم با کاشيهاي الوان مدتها طول کشيده و تا 612 هجري ادامه داشته است.
ما انشاء الله در تاريخ مشهد مقدس که اختصاص به رجال و دانشمندان و هنرمندان دارد درباره اين اشخاص که در کتيبهها از آنها نام برده شده مفصلا بحث خواهيم کرد و توضيحات لازم را خواهيم داد.
|